Briljante maar vergeten pionier Johan van Veen krijgt tweede leven in de Eemshaven in muziektheatervoorstelling HAIM
In het hart van de zeehaven, met zeecontainers, havenkranen en windmolens als decor, speelt PEERD Theater van 8 tot en met 19 september ‘HAIM’: muziektheater in en over de Eemshaven, een gebied waar gedurende één mensenleven alles veranderde. De bedenker van de grootscheepse anker-plaats was Johan van Veen: vader van het Deltaplan, de Europoort en: de Eemshaven.
Aan de hand van interviews, videoprojecties, live-muziek en in de tijd gestapelde scènes, neemt de theatergroep je – samen met een 16-koppig koor-ensemble – mee langs het turbulente verhaal van en over het Eemshavengebied. Een verhaal over thuisgevoel – ’haim’ is Gronings voor ’erf’, ’laand’, wie hoort de grond toe?, maar laat zich ook vertalen als ‘je thuis voelen’ – verandering, acceptatie, desillusie, maar ook over hoop.
HAIM: muziektheater in en over de Eemshaven, Peerd Theater, 17 juni 2021.
De tiende van PEERD Theater, dus dat mocht groot worden
HAIM komt uit de koker van artistiek leider Theo de Groot, die met de megavoorstelling in 2021 (eigenlijk 2020, maar ja, Corona) stevig wil uitpakken. Het is immers de tiende productie van ’zijn’ PEERD Theater in twaalf jaar, met Groningen als kader en titels als Groot Hunzeland, Herstel van de Toekomst, Timber Town Follies en Hoes en Heerd.
HAIM moest groot(s) worden. Samen met scenarioschrijver Jan Veldman (Boven Wotter, Uut de Hoogte, Aardappelwestern Hände Hoch), die is aangetrokken als co-auteur en Groningen als zijn broekzak kent, moest dat gaan lukken.
Dagblad van het Noorden blikt vooruit op HAIM
Ruig, industrieel. Vormgever Harm Naaijer hoefde geen seconde na te denken toen De Groot hem benaderde voor een speel- en publiekslocatie op deze plek, schrijft cultuurjournalist Eric Nederkoorn op 31 augustus in een paginagroot artikel over HAIM in Dagblad van het Noorden. Containers. Die gingen het basisframe van HAIM bepalen. De fraaie (vooraankondigings-) reportage van Nederkoorn heb ik hieronder (ook voor niet-abonnees op de krant) integraal opgenomen.
,,Ik wist ‘t direct. Ik heb vaker met containers gewerkt. Ik vind dat fantastisch.”
Harm Naaijer, (decor)ontwerper
De zeecontainers fungeren tegelijkertijd als windschermen voor de spelers en het publiek op de tribune. Naaijer, die blijkens zijn website iets heeft met ’mobile architecture’, gaat in het ontwerp ook in de slag met grote aardappelkisten. De relatie met (verloren gegane) landbouwgrond is daarmee gelegd, ze komen zogezegd niet uit de lucht vallen!
HAIM 🟠 Theater in opbouw, PEERD Theater, 23 augustus 2021.
’Je moet hier echt een keer geweest zijn om te voelen wat het is. Alleen de reis hier naartoe is al prachtig.’
Eerder ontwierp Harm Naaijer het decor voor meerdere producties van hetNNT, voor staatstheaters o.a. in Oldenburg, Marburg en Potsdam en voor De Stormruiter, een van de grootste theaterproducties ooit in Friesland. Dit is toch wel een bijzonder project voor hem, zo meldt de Eemskrant op 27 augustus. Naaijer: ,,De Eemshaven is een gekke locatie voor een theater. Dat vind ik mooi. Normaal gesproken kom je hier niet. Je mag hier niet eens komen.”
,,Je moet hier echt een keer geweest zijn om te voelen wat het is. Alleen de reis hier naartoe is al prachtig. Vanuit de stad wordt het steeds leger. We zijn omringd door windmolens, en sleepboten. Het theater smelt samen met de haven.’’
Harm Naaijer
,,Het is een geweldige vondst om niet via opgesmukt groen en coniferen te concurreren met andere openluchtspelen. De locatie is rauw en open…’’
Jacques d’Ancona, journalist
HAIM 🟠 Bekijk het theater, PEERD Theater, 24 augustus 2021.
PEERD Theater en ‘De Verhalen van Groningen’ halen verhalen op met twee ‘Verhalencafé’s’
De Eemshaven was een lelijk eendje dat na veel opstartproblemen uitgroeide tot een mooie zwaan. Maar begint de mooie zwaan inmiddels niet te veranderen in een Icarus, de hoogvlieger die genadeloos ten val kwam? Die vraag stelt Els Zwerver zich naar aanleiding van de bijeenkomst in restaurant Eemshaven. Ze tekent de verhalen op van zo’n dertig geïnteresseerden die aanwezig zijn bij het eerste Verhalencafé over de haven aan de noord-oostelijke rand van Nederland in: ‘Eemshaven van lelijk eendje tot Icarus?‘. Resultaat: een prachtige bundeling van verhalen met diverse links naar artikelen over de Eemshaven en zijn grondlegger, Johan van Veen.
,,Er is veel platgewalst voor industrie, denk aan de dorpen bij Delfzijl. In discussies kwam steeds weer naar voren dat we dit moesten doen om de teloorgang van de landbouw op te vangen. Er verschenen dikke nota’s: de Eemshavennota, de Beleidsnota Ruimtelijke Ordening Groningen, enzovoort. Die gingen allemaal uit van uitbreiding.”
Jan Köller (1946), jarenlang raadslid (PvdA) en betrokken bij het waterschap
’Dit was dé kans om een theater te bouwen, hier op deze plek, er zit hier zoveel emotie’
Zoals veel meer producties kende HAIM door Corona een lange, lastige aanloop. ,,De helft van de tijd ging zitten in de locatiekeuze”, zegt De Groot. ,,We zouden eerst in en om de vertrekterminal van de Borkumlijn spelen, een prachtplek, maar dat lukte niet door allerlei veiligheidsvoorwaarden.” Later gaat het aanvankelijke idee: spelen in een spiegeltent, ook overboord.
Algehele malaise: spelers krijgen vanwege al het uitstel andere verplichtingen, ook potentiële regisseurs haken af. Maar, uiteindelijk kwam het goed. In juli (2021, red.) werd alsnog via de voorzitter van PEERD Theater (Ids Postma) een regisseur gevonden: Kees Scholten van het Amsterdamse Volksoperahuis. Hij gaat vol enthousiasme en op alle fronten meedenken, over vorm, inhoud en – Scholten is ook muziektheaterman – met de componist.
Het accent van de voorstelling lijkt door Scholten’s komst te verschuiven van het Eemshavengebied naar de geestelijk vader ervan. In de trein op weg naar een vergadering over de Eemshaven (!) overlijdt Johan van Veen, in 1959. Twee engelen begeleiden hem naar de ‘andere kant’, laten hem de toekomst zien, een toekomst die hijzelf nooit heeft meegemaakt. Alles trekt aan zijn geestesoog voorbij, zodat hij met rust… kan gaan.
Beeld: De Telegraaf, 10 december 1959. (Bron: Hans Middendorp, Historiek, 13 oktober 2020).
Making off “Haim”, muziektheatervoorstelling, Kroon Videowerk, 16 juli 2021.
Kees Scholten in gesprek met Astrid de Jong over HAIM in Volgspot-podcast (Radio 5)
Kees Scholten was op 31 augustus (op afstand) ‘te gast‘ in een Radio 5-podcast van Volgspot. Presentator Astrid de Jong schakelde vanuit Hilversum voor een rechtstreekse verbinding met Scholten, die, net na een doorloop met de spelers, onderuit hangt in een bouwkeet, midden op het Eemshaventerrein tussen de Emma– en Julianahaven.
Kees Scholten over Haim, theater in de Eemshaven, Volgspot (podcast Radio 5), 31 augustus 2021.
Eric Nederkoorn: ’Briljante pionier krijgt tweede leven’
Verslaggevers Petra Agricola, Dick Stoppels en cameraman Willem Kroon trokken er voor Omroep Het Hogeland een paar keer op uit om alle voorbereidingen van HAIM op de voet te volgen en vast te leggen. Ze presenteren: Johan van Veen en HAIM – Wat was het, wat is het, wat moet het worden? .
Uiteraard komen de drie hoofdrolspelers aan het woord: Max Sietsema, die het een eer vindt om Johan van Veen te spelen, Janneke Jager, die voor het eerst in het Gronings zingt (haar moeder zal trots zijn) en Roger Goudsmit, die door HAIM regelmatig overmand wordt door saudade-gevoelens. De zee, de haven… schippersmensen, dat is een gevoel, dat kan ik niet uitleggen, zegt productie-assistente Andrea Nieboer.
Making off “Haim” , muziektheatervoorstelling Eemshaven, Kroon Videowerk, 1 september 2021.
HAIM-afspeellijst op YouTube-kanaal Kunst en Landschap: ’HAIM: muziektheater in en over de Eemshaven’
Om alle video’s van en over HAIM goed te kunnen volgen is er een speciale afspeellijst aangemaakt op het YouTube-kanaal van Kunst en Landschap: ’HAIM: muziektheater in en over de Eemshaven’. Ik probeer hem zo up to date mogelijk te houden. Voor videosuggesties voor opname in de lijst hou ik me uiteraard aanbevolen.
Verleden, heden en toekomst van de Eemshaven muzikaal vervlochten
‘Hier past een koor‘, concludeerde regisseur Kees Scholten toen hij de sfeer proefde voor een theater opgebouwd uit zeecontainers aan de kade van een grote haven, tussen windmolens en (zware) industrie. Hij kan beschikken over een 16-koppig koor-ensemble, een batterij aan getalenteerde muzikanten en een sterk zingende hoofdrolspeelster, Janneke Jager.
Aan de gerenommeerde muzikaal leider Lubertus Leutscher de opdracht om een ander aaneen te smeden, op elkaar af te stemmen. Daarin wordt hij gesteund door arrangeur Boudewijn Ruigrok en repetitor Cas Straatman. Plus een volgens Leutscher ‘mooie compositie‘, neigend naar ‘lichte muziek‘, soms met een ‘vleugje Debussy‘. De mooie en ‘effectieve muziek‘ is gecomponeerd door (zoon van Max) Remco Sietsema, die ook verantwoordelijk is voor de HAIM–titelsong – rijp voor de (noordelijke) hitlijsten. Die kun je hieronder (ook) beluisteren.
Theo de Groot op bezoek bij Anja Poelma in omroepstudio Het Hogeland voor ’Het Cultuurtje’
Op 2 september 2021 is de artistiek leider van PEERD Theater (en docent Groninger taal- en letterkunde), Theo de Groot, te gast bij presentator Anja Poelma in ’Het Cultuurtje’, een wekelijks kunst- en cultuurprogramma van Omroep Het Hogeland. Zoals de naam van het programma doet vermoeden, kun je nu koffie of thee gaan zetten of halen om er eens lekker voor te gaan zitten, maar ik kan je geruststellen: de uitzending is ingekort in verband met omroeprechten. De ’liedjes’ zijn eruit geknipt. Luister naar een 36 minuten durende leuke en onderhoudende conversatie. Koffie of thee erbij mag natuurlijk.
Het Cultuurtje met Theo de Groot, artistiek leider Peerd theater, docent Groninger taal-letterkunde, Het Cultuurtje, 2 september 2021.
10 september 2021: première en aftermovie muziektheatervoorstelling HAIM
Of de ’ommezwaai’ in het concept van HAIM goed uitpakt, moet je zelf beoordelen. Hieronder een korte impressie van de première-voorstelling van 10 september plus een aftermovie met korte reacties, waaronder die van van Jacques d’Ancona. Het is te hopen dat je beter weer treft dan ik, de première werd vanwege het slechte weer een half uur uitgesteld. Gelukkig had ik een pluutje mee, al was die tijdens de voorstelling (na de plensbuien) niet meer nodig, Mocht natuurlijk ook niet. Uitgedeelde poncho’s moesten soelaas bieden.
Premiere Muziektheatervoorstelling HAIM, Kroon Videowerk, 11 september 2021.
HAIM 🟠 De première-aftermovie!, PEERD Theater, 12 september 2021.
De voorstelling aan de Borkumweg 2 is tot en met 19 september te zien. HAIM is alleen met de auto of eventueel per fiets te bereiken. De eindtijd van de voorstelling is te laat om met het openbaar vervoer terug te reizen. Als je een kaartje hebt weten te bemachtigen: heel veel plezier bij HAIM!
HAIM en Kunst en Landschap Noord Nederland
PEERD Theater wil met de voorstelling HAIM de verborgen schoonheid van de haven naar de oppervlakte brengen en de spanningsvelden tussen natuur en industrie, oud en nieuw, oorspronkelijke bewoners en nieuwkomers laten zien, zo valt te lezen in een bericht van het Waddenfonds, een van de subsidiegevers van HAIM. ,,Want de Eemshaven heeft veel van de oorspronkelijke pracht en praal van de natuur vernietigd, maar heeft ook nieuwe mensen, bedrijven en werkgelegenheid gebracht naar een gebied dat werd geteisterd door werkloosheid’’, aldus Stichting Peerd.
In dat spanningsveld van tegengestelde belangen vond HAIM zijn oorsprong. Daar moeten wij als PEERDTheater als het ware een beetje tussendoor balanceren, zegt Theo de Groot.
,,Wij willen het niet opnemen voor een van beide ’partijen’. HAIM is geen activistische voorstelling. We proberen er een gulden middenweg in te vinden.“
Theo de Groot, artistiek leider PEERD Theater
Making off `Haim`, muziektheatervoorstelling, Kroon Videowerk, 3 juli 2021.
De Groot wil met HAIM nadrukkelijk voor dialoog pleiten. Of hij die met deze ‘verhalende’ voorstelling entameert, kracht bijzet, laat ik, zoals gezegd, aan je eigen beoordeling over. In ieder geval raken zijn drijfveren, bezieling en enthousiasme aan een van de hoofdpijlers van Kunst en Landschap:
,,In de zoektocht naar oplossingen voor de transities die op ons afkomen kunnen kunst en cultuur de motor voor verandering(sgezindheid) zijn, als spiegels van en voor ‘verbeelding’ van een hoopvolle toekomst.”
Robert Rosendal, initiatiefnemer Kunst en Landschap
Oostpolder moet plaatsmaken voor uitbreiding Eemshaven
Kunst en Landschap volgt de ontwikkelingen in het Eemshaven- en Waddengebied op de voet. Er staat nogal wat te gebeuren de komende jaren als het aan de (master)plannen van de provincie Groningen, de gemeente Het Hogeland en Groningen Seaports ligt.
Veel van die plannen schreeuwen om een (bottom-up), gebiedsgerichte en integrale oplossingsstrategie, waar tot op heden weinig goeds van te merken is. Helemaal niet voor de bewoners grenzend aan of in de nabijheid van de Oostpolder, waar plannen zijn voor uitbreiding van een (600 hectare) ‘groen‘ industrieel bedrijventerrein (met o.a. datacenters en windmolens). Ze voelen zich niet, op zijn minst te laat, gehoord.
Oostpolder moet plaatsmaken voor uitbreiding Eemshaven, Kunst en Landschap (Bron: EenVandaag), 23 april 2021.
Multimediaal platform Kunst en Landschap Noord Nederland brengt de transities in beeld
Deze blog – ik heb hem inmiddels ‘blogboek’ gedoopt – start met de crossmediale campagne ‘Het water komt’ van Correspondent-journalist Rutger Bregman en reacties daarop. Hij vervolgt met een uitgebreide beschrijving van de Vader van het Deltaplan, bedenker van Europoort en de Eemshaven.
Johan van Veen bij het afscheid van Rijks-waterstaat in 1958
,,Als er nu één verhaal verteld moet worden, dan is dat het verhaal van Johan van Veen. Een van de grootste Nederlanders aller tijden. Hij was de vader van de Deltawerken, en zijn verhaal laat zien: we kunnen de strijd tegen het water opnieuw winnen.”
Rutger Bregman
De special zit inmiddels boordevol informatie en – in breed perspectief besproken – opiniestukken op het gebied van klimaatverandering, zeespiegelstijging en waterbeheersing.
Rutger Bregman: Het water komt, De Correspondent, 29 januari 2020.
Special Kunst en Landschap: ‘Het water komt, zorgen om de stijging van de zeespiegel en klimaatverandering‘
Special Kunst en Landschap: ‘Stappen naar een natuur- en landschapsinclusieve kringlooplandbouw, hoe daartoe te komen?‘
De strijd om de ruimte is in alle hevigheid losgebarsten. In de noordelijke kleigebieden in Groningen vormt de teelt van pootaardappelen de spil van het akkerbouwsysteem. Het inruilen van (uiterst vruchtbare) landbouwgrond ten behoeve van bijvoorbeeld een bedrijventerrein in de Oostpolder levert natuurlijk spanningen op. Daarnaast vraagt de maatschappij steeds meer van de boer, met name op het gebied van verduurzaming en circulariteit. Toverwoord daarbij is: kringlooplandbouw.
De sector staat onder grote druk: regelgeving vanuit de overheid, klimaatverandering (in het geval van de kleiboeren: het grondwater wordt zouter door de stijgende zeespiegel en een tekort aan zoet regenwater) een uitgeputte bodem (kunstmest, gewasbeschermings-middelen), verzilting (door verzilting neemt het chloridegehalte in de bodem toe wat er voor zorgt dat veel gewassen niet meer goed kunnen groeien), dierenwelzijn en te lage prijzen.
,,Biologisch, natuurinclusief, kringlooplandbouw, circulair, agro-ecologie – welk label er ook aangehangen wordt, een integrale, gebiedsgebonden landschapsinclusieve aanpak is nodig om de omslag in de (Noord) Nederlandse landbouw te kunnen realiseren.”
Robert Rosendal, initiatiefnemer Kunst en Landschap
20 afleveringen documentaire tv over de Eemshaven! YouTube-kanaal Kunst en Landschap: ‘Mensen maken de Eemshaven’
De Eemshaven is volop in ontwikkeling, meldt (de noordelijk) mediaspecialist Pro-Time (onderdeel NDC Mediagroep) op haar website ter promotie van een van haar bijzondere producties: de tv-serie ‘Mensen maken de Eemshaven’. In de serie, die in 5 afleveringen werd uitgezonden op RTV Noord en RTL-Z in 2012 (!), laten ‘mensen uit de omgeving van de haven zien wat dit betekent voor de economie, de werkgelegenheid en de natuur‘.
Mensen Maken de Eemshaven, promo RTL Z, Pro-Time Broadcast BV, 3 september 2012.
Een serie van 15 afleveringen met dezelfde titel, ‘Mensen maken de Eemshaven’ (dus zónder de toevoeging ‘RTLZ‘) werd een jaar eerder door RTV Drenthe uitgezonden. Je kunt beide series via de afspeellijst ‘Mensen maken de Eemshaven (docu-TV-serie)‘ op het YouTube-kanaal van Kunst en Landschap bekijken. Abonneren mag.
Promo Mensen Maken de Eemshaven, eemshavenserie, 15 september 2011.
‘MANSHOLT’ in reprise! Toneelgroep Jan Vos opent tentdeuren in EELDE: 3 t/m 14 augustus 2021
Vanaf 3 augustus 2021 is het Noorden aan de beurt. Toneelgroep Jan Vos opent dan haar (tent)deuren voor de reprise-voorstelling ‘MANSHOLT‘. Van 3 tot en met 14 augustus is het theatergezelschap met het hele team aanwezig op een prachtige (boeren)locatie: Kijkboerderij ’t Hoogeveld, bij het biologisch vleesveebedrijf van Sytze en Alma van der Goot aan de Helmerdijk 71 in Eelde.
MANSHOLT was de eerste (locatie)voorstelling van Toneelgroep Jan Vos. Ze speelden het stuk in de zomers van 2014 en 2015 op tal van boerenerven en in boerenschuren, als onderdeel van het Nederlands Theater Festival on Tour. De voorstelling ging in juni 2014 in première op landschapstheaterfestival Oerol op Terschelling. Het stuk werd door pers en publiek bejubeld en door het Nederlands Theater Festival (NTF) geselecteerd als een van de beste voorstellingen van 2015.
,,Documentair theater: goed geschreven, sterk geregisseerd en gespeeld. Maar bovenal een intrigerende inhoud. IJzersterk gespeeld door Helmert Woudenberg.”
Officiële Juryselectie 2015 (NTF)
Vier ervan waren in de provincie Groningen te zien. Ikzelf bezocht die bij 2Bunders in Ellerhuizen(Bedum) – een wel heel prettige kennismaking met een nieuwe theatergroep, om meer dan een reden. De voorstelling trok in totaal zo’n 25.000 bezoekers.
Mansholt komt naar Groningen, RTV Noord, 3 juni 2014.
‘We waren eigenlijk helemaal niet van plan een toneelgroep te beginnen’
MANSHOLT was onze eerste voorstelling en we waren toen we die gingen maken eigenlijk helemaal niet van plan om een groep te beginnen, zegt regisseur en oprichter van de ‘stichting Jan Vos‘ Jeroen van den Berg in de gloednieuwe podcastserie (maker: Bente Janssen) van het gezelschap: ‘On the Road to Mansholt‘.
,,MANSHOLT was bedoeld als een eenmalige samenwerking, maar het beviel ons zo goed om op boerderijen te spelen – we trokken veel publiek, kregen veel enthousiaste reacties – we vonden het zelf ook eigenlijk allemaal leuk om op die manier toneel te maken.”
.
De theaters en schouwburgen ‘ontvluchtend’ besloten ze na MANSHOLT met elkaar verder te gaan (toeren): als groep. ‘On the Road’.
On the Road to Mansholt, Toneelgroep Jan Vos, 30 juli 2021.
Help Jan Vos vooruit: een grotere tent voor een groter bereik
Toneelgroep Jan Vos was geboren. Zaken werden voortaan wel grootser aangepakt. Niet meer (alleen) spelen in boerenschuren, maar op het erf of in het land van de boerderijen – in een heuse eigen tent. Een aantal ook nieuwe voorstellingen werden er in opgevoerd. Hieronder een impressie van de tent op locatie Hofboerderij ‘Erve Kagelink‘ te Markvelde (Diepenheim) voor een MANSHOLT-voorstelling in 2015.
Voor de (uitgestelde) editie MANSHOLT-2021 – corona was ook voor hen letterlijk en figuurlijk spelbreker – startte de toneelgroep in december 2020 een succesvolle ‘Voor-de-Kunst’-crowdfundingscampagne ‘voor een grotere tent en voor een groter bereik’.
Filmpje Voor de Kunst crowdfunding campagne dec 2020/jan 2021, Toneelgroep Jan Vos, 28 december 2020.
De speeltent, gemaakt van hout met een bruin, semi-transparant zeil, is ontworpen door Ellen Klever, vaste decor- en kostuumontwerper bij Toneelgroep Jan Vos. Zowel de oude als de nieuwe tent zijn door haar vormgegeven. In een kort filmpje hieronder schetst Klever het ontwerp van de nieuwe tent, dat een beeld geeft van alle voordelen en verbeteringen.
Ellen Klever legt de voordelen uit van onze nieuwe tent, Toneelgroep Jan Vos, 11 januari 2021.
De grotere tent biedt vanwege zijn open karakter fraai uitzicht op het (omliggende) landschap. Hij kan zo, de schuren en dichte tent verlatend, nog beter dienst doen de ‘boerenproblematiek’ bij een groter publiek voor het voetlicht te brengen. En dat lijkt (hard) nodig. De bouw van de nieuwe tent, een mobiel theater met een tribune die plek biedt aan 280 personen, was in handen van tenten- en tribunebouwer Karel Kolkman. Groot voordeel: hij staat in een mum van tijd!
Opbouw tent Toneelgroep Jan Vos, bericht Facebookpagina Toneelgroep Jan Vos, 28 juni 2021.
‘Er is in die zes jaar tussen de voorstelling MANSHOLT toen en nu heel veel gebeurd’
Er is in die zes jaar tussen de voorstelling MANSHOLT toen en nu heel veel gebeurd, zegt Van de Berg. Inhoudelijk verschillen ze niet zo zeer, maar omdat de tijdsgeest heel erg verandert – er is heel veel gebeurd in de wereld – zijn zaken als bijvoorbeeld klimaatverandering, maar zeker ook de landbouw(hervormingen) meer pregnant, prangender en meer breed gedragen maatschappelijke issues geworden. Het verhaal dat Sicco Mansholt in 1972 hield, is in die zin meer urgent geworden. Bovendien: actueler dan ooit!
Trailer Mansholt, Toneelgroep Jan Vos, 21 mei 2021.
MANSHOLT, het verhaal. ‘Verandering vergt moed!’
De voorstelling MANSHOLT beschrijft de persoonlijke en politieke crisis waarin Mansholt terechtkwam aan het begin van de zeventiger jaren van de vorige eeuw. Nu zo’n vijftig jaar later, confronteert het stuk je met dezelfde vragen die Mansholt in zijn tijd al stelde: heb (ook) jij de moed om je leven te veranderen? En hebben wij, als maatschappij, het elan om een nieuwe koers te gaan varen?
Het is 1972. De Apollo 16 reist naar de maan en de Vietnamoorlog is in volle gang. Ard Schenk wint 3 gouden medailles tijdens de Olympische Winterspelen. Euro-commissaris van Landbouw Sicco Mansholt staat aan de vooravond van zijn pensioen, zijn werk zit erop.
Dan komt de Club van Rome met het alarmerende rapport Grenzen aan de groei. Als Mansholt ziet wat de gevolgen zijn van het beleid van schaalvergroting, waarvoor hij zich zijn leven lang heeft ingezet, slaat de schrik hem om het hart. Hij breekt radicaal met zijn oude overtuigingen. En tot afgrijzen van de mensen om hem heen wordt hij een van de eerste pleitbezorgers van een kringloop-economie.
Als hij daarnaast ook nog eens verliefd wordt op zijn 40 jaar jongere stagiaire Petra Kelly, de latere oprichtster van Die Grünen in Duitsland, ontpopt hij zich tot Profeet van de Nulgroei en is de chaos compleet. Voor het eerst in zijn leven kan Sicco niet kiezen. Moet hij met zijn vrouw na zijn pensioen in Drenthe gaan wonen? Of is het nog geen tijd om zich terug te trekken en gaat hij samen met Petra de wereld in om zijn nieuwe politieke boodschap te verkondigen?
Parallel aan het verhaal van Mansholt loopt de geschiedenis van Wietje Nanninga, boerin, die samen met haar vader een onrendabele boerderij in Drenthe runt. Mede door het beleid van Mansholt zijn ze gedwongen hun bedrijf te verkopen. Als een potentiële koper Mansholt blijkt te zijn, die er na zijn pensioen samen met zijn vrouw wil gaan wonen, komt vader Tjerk in opstand en besluit hij zich te verzetten tegen het onontkoombare.
Mansholt is aangrijpend toneel over de moed die het kost om te veranderen.
Zonder Mansholt had Toneelgroep Jan Vos niet eens bestaan, zegt de schrijver van het stuk, Tjeerd Bischoff tegen Frank Mulder, die hem in Haastrecht na de eerste voorstelling van MANSHOLT voor De Groene Amsterdammer interviewt.
,,Toen ik in 2013 een eerste versie had geschreven, liet ik het lezen aan regisseur Jeroen van den Berg, en hij wilde het meteen regisseren. Als het maar wel zou worden opgevoerd op boerderijen. Zo is onze toneelgroep begonnen.”
.
Bischoff was op Mansholt gestuit door het boek ‘De graanrepubliek‘ van Frank Westerman, over Oost-Groningen:
,,Ook de familie-Mansholt speelt daar een rol in. Daar las ik voor het eerst over de crisis waar de eurocommissaris in terechtkomt vlak voor zijn pensionering. Dat maakte Mansholt meteen al een fascinerende man.”
Tjeerd Bischoff
100 jaar Sicco Mansholt geëerd met onthulling standbeeld en symposium
Nu we met Westerman’s De graanrepubliek toch in Groningen zijn beland: op 13 september 2008 organiseerde de Faculteit Ruimtelijke Wetenschappen van de Rijksuniversiteit Groningen een symposium over Sicco Mansholt. Het was dan 100 jaar geleden dat de bekende landbouwer, minister en Euro-commissaris geboren werd. Om dat te gedenken waren er die dag verschillende festiviteiten, gecoördineerd door de Stichting 100 jaar Sicco Mansholt. Naast het symposium waren er ook andere activiteiten. Zo maakte kunstenaar Marten Grupstra een beeld van Mansholt, dat een plaats kreeg in de Blauwe Stad.
Symposium 100 jaar Mansholt, Rijksuniversiteit Groningen, 24 juni 2011.
De moed om te veranderen, of juist niet
Op de tribune zit geen typisch schouwburgpubliek. Het zijn vooral boeren en dorpelingen die zijn afgekomen op de voorstelling Mansholt, schrijft Frank Mulder in zijn inleiding van een prachtige recensie over MANSHOLT in De Groene Amsterdammer. Een must read!
‘Als we zo door blijven groeien stort binnenkort onze beschaving in’
In de jaren zeventig van de vorige eeuw voorspelde het Massachusetts Institute of Technology (MIT) dat onze samenleving deze eeuw in zou storten. En we lijken keurig op schema te liggen, zo blijkt uit een nieuw empirisch onderzoek. Dat schrijft Nafeez Ahmed voor Vice Nederland op 11 augustus 2021.
Met het systeemdynamisch model van de Club van Rome – dat (ook) de ‘ommekeer’ van Sicco Mansholt bewerkstelligde – keken ze waar precies ‘de grenzen aan de groei’ lagen. Hun voorspelling: de industriële beschaving was hard op weg om ergens in de 21e eeuw in te storten, als gevolg van de overexploitatie van de grondstoffen op aarde.
Gezien het ‘onaantrekkelijke vooruitzicht’ van de ineenstorting van onze (industriële) beschaving was Gaya Herrington, hoofd van de afdeling Duurzaamheid en dynamische systeemanalyse bij KPMG in de Verenigde Staten, die het onderzoeksproject op persoonlijke titel heeft uitgevoerd, benieuwd welke scenario’s het meest overeenkwamen met de empirische gegevens van nu. Het is de eerste keer dat een topanalist bij een groot internationaal bedrijf het ‘Grenzen aan de groei’-model serieus neemt. Uitkomst?
Ik werd gewezen op dit artikel door een bericht op de Facebookpagina van Toneelgroep Jan Vos. Ik neem het hieronder integraal op:
‘We hoeven het niet als zwaktebod te zien als we onze maatschappelijke prioriteiten aanpassen aan de grimmige werkelijkheid’
Facebookbericht Toneelgroep Jan Vos, 19 augustus 2021.
50 jaar op de planken! Helmert Woudenberg gelauwerd in de Orde van Oranje-Nassau
Behalve dat de geschiedenis waarop de voorstelling MANSHOLT gebaseerd is, zich vijftig jaar afspeelde, is het ook vijftig jaar geleden dat Helmert Woudenberg, zijn eerste schreden op het podium zette. Woudenberg was één van de oprichters en gezichtsbepalende acteurs van Het Werktheater. Een roemrucht gezelschap – opgericht in 1970 – dat van grote invloed zou worden op het Nederlandse toneel. Het heeft een plaats gekregen in de ‘Canon van het Theater in Nederland‘.
Dankzij ondersteuning van TIN/ Universiteit van Amsterdam Bijzondere Collecties, enthousiaste en geheel belangeloze medewerking van vele rechthebbenden, is er met behulp van een geslaagde crowdfundingsactie (ook via voordekunst.nl) een prachtige, goed gedocumenteerde website over dit legendarische theatergezelschap tot stand gekomen.
Na zijn vertrek bij Het Werktheater in 1982, bleef Helmert Woudenberg de geest van dit gezelschap trouw. Als regisseur, docent, toneelschrijver en acteur werkte hij onverdroten voort in alle geledingen van de maatschappij. Voor Toneelgroep Jan Vos zijn Het Werktheater en Woudenberg altijd inspirerende voorbeelden geweest, het ‘vervult het gezelschap dan ook met trots en blijdschap dat Helmert op zijn vijftig-jarig jubileum opnieuw bij hen op de planken staat’, zo lees ik in de prachtige MANSHOLT-Courant die ik bij binnenkomst aangereikt kreeg.
Op 24 juli, na afloop van ‘een week MANSHOLT-optredens’ in Haastrecht, werd Helmert Woudenberg, ‘als klap op de vuurpijl‘ bij de laatste voorstelling aldaar, benoemd tot Ridder in de Orde van Oranje-Nassau. Burgemeester Roel Cazemier van de gemeente Krimpenerwaard kwam naar voren, sprak eerst wat lovende woorden over de voorstelling, maar roemde daarna omstandig de acteur en diens glansrijke carrière.
Hein Janssen was erbij en schreef voor de Volkskrant een dag later een prachtige recensie. Ook Pim Siegers van het Dagblad van het Noorden stond stil bij Woudenberg’s ‘versierselen’ en blikte op die dag vooruit op de voorstellingen in Eelde.
,,Helmert Woudenberg liet weer eens zien dat hij een geheel eigen soort van acteren heeft ontwikkeld: flegmatiek, bijna nadenkend tijdens het spelen, nooit ijdel, altijd ten dienste van het stuk en zijn medespelers.”
In DE MANSHOLT-Courant vind je uitgebreide beschrijvingen van en over de voorstelling(en), de makers, de cast en het (artistieke) team, de locaties en de tentoonstelling ‘Boeren in Beweging‘ (plus prachtige interviews en reportages). Ik beperk me hieronder tot een korte beschrijving van de toneelgroep en de acteurs.
De programmakrant die we speciaal voor de voorstelling MANSHOLT lieten ontwerpen is nu ook online te vinden: https://t.co/3mD5eEsSD0. Heb je de krant liever fysiek in handen: we hebben er nog een aantal over. Stuur ons even een persoonlijk berichtje bij interesse!
Voorstellingen op locatie over mensen die zich staande proberen te houden in een sterk veranderende wereld
Toneelgroep Jan Vos maakt voorstellingen op locatie over mensen die zich staande proberen te houden in een sterk veranderende wereld. Ze tonen ‘de complexe werkelijkheid van individuele mensen die schuilgaat achter statistieken, rapporten, beleidsvoornemens en krantenkoppen’.
Hun stukken ontstaan niet op de beruchte zolderkamertjes – ze trekken er op uit, vinden inspiratie in de wereld om hen heen en gaan het gesprek aan met maatschappelijke organisaties, denkers, specialisten en ervaringsdeskundigen. Samen met hen brengen ze de krachten in kaart die er rondom een bepaald thema spelen en vertalen die naar persoonlijke verhalen.
De voorstellingen worden gespeeld op locaties die passen bij de gekozen thematiek. Ze plaatsen hun verhalen midden in de realiteit en bereiken daarmee de mensen waar het in hun werk om draait. Zo speelden ze ‘Koning van het Grasland‘ en MANSHOLT op boerderijen, voor een publiek van boeren en andere plattelandsbewoners. Met ‘GAS‘ stonden ze in het centrum van het Groningse aardbevingsgebied en gingen ze het land in, naar o.a. Den Haag, de stad waar er over de gaswinning wordt beslist.
De acteurs
Helmert WoudenbergTrudi KleverJosé KuijpersStefanie van LeersumBart KleverTjeerd Bischoff
Margriet Brandsma en Helmert Woudenberg in ‘Spraakmakers’ over MANSHOLT
Op 23 juli zijn ‘De Toekomst‘-talkshowhost voor MANSHOLT Margriet Brandsma en acteur Helmert Woudenberg te gast bij Ghislaine Plag in de NPO Radio 1-radiotalkshow ‘Spraakmakers‘, een dag voor de laatste voorstelling bij boerderij De Twee Hoeven in Haastrecht, waar de eerste zeven voorstellingen van de 2021-editie van MANSHOLT plaatsvonden. De try-outs werden daar ook gespeeld, op 16, 17 en 18 juli.
Plag blikt met haar gasten terug op het landbouwbeleid en idealisme van Sicco Mansholt, dat volgens haar nog steeds opvallend actueel is.
Margriet Brandsma en Helmert Woudenberg in ‘Spraakmakers’ over ‘MANSHOLT’, Kunst en Landschap (Bron: NPO1-Spraakmakers 23 juli 2021), 2 augustus 2021.
Randprogramma MANSHOLT: een reizende expositie, soep met brood én ‘Talkshow De Toekomst’
Rondom de voorstelling MANSHOLT biedt Toneelgroep Jan Vos de bezoekers naast een reizende expositie en de mogelijkheid om voorafgaand aan de voorstelling een eenvoudige maaltijd (soep met ‘slordig’ belegd broodje) te nuttigen ook een wekelijkse talkshow aan. (In Eelde vinden er daarom twee plaats, op 7 en 14 augustus.)
MANSHOLT: Talkshow de Toekomst, Toneelgroep Jan Vos, 8 juli 2021.
Hoe kunnen we als maatschappij een nieuwe koers varen? Met die vraag gaan ze aan de slag tijdens Talkshow De Toekomst. Onder leiding van journalist Margriet Brandsma laten ze mensen aan het woord die met creatieve oplossingen en onverwachte invalshoeken komen. Maar ook mensen die in de praktijk ervaren hoe lastig het is de bakens te verzetten. Boeren, bestuurders en wetenschappers. Zanger Jan Veldman zorgt voor de muzikale omlijsting. De talkshow is gratis te bezoeken – wel even van tevoren reserveren.
De eerste aflevering, die in Haastrecht op 24 juli, staat al online: met Harm Evert Waalkens (agrariër en politicus), bijzonder hoogleraar Natuurinclusieve Plattelandsontwikkeling (en voormalig veehouder) Martijn van der Heijden en melkveehouder.Aad Straathof. Je kunt hem hieronder beluisteren. Zodra de andere afleveringen gereed zijn, kun je ze terugluisteren via de speciaal voor Kunst en Landschap aangemaakte MANSHOLT-podcast-afspeellijst.
Het lag in de bedoeling om de Talkshow af te trappen met demissionair minister van landbouw Carola Schouten, zij moest helaas om ‘agenda-technische’ redenen verstek laten gaan. Hopelijk ‘zet ze dat nog recht’ voor de laatste Talkshow De Toekomst in het Utrechtse Haarzuilens.
Talkshow De Toekomst, 24 juli in Haastrecht, Toneelgroep Jan Vos, 1 augustus 2021.
Twee keer een talkshow ‘De Toekomst’ in Eelde met prominente gasten
Op zaterdag 7 en 14 augustus – ik heb voor de 14e een plekje in de nieuwe tent gereserveerd – vind de talkshow ‘De Toekomst‘ in Eelde plaats met prominente Noord Nederlandse gasten:
Zaterdag 7 augustus, Eelde, 18:30 uur:
Harm Evert Waalkens had ooit samen met een groep andere boeren één van de grootste melkveebedrijven van Nederland. Dit in navolging van de ideeën van Mansholt. Later werd hij biologisch en nog weer later ging hij in navolging van Mansholt de politiek in, waar hij voor de PvdA in de Tweede Kamer kwam en woordvoerder werd op het gebied van landbouw.
Wat is zijn kijk op agrarische sector van dit moment? Waar staan we? Wat is de stip aan de horizon waar we wat hem betreft naar toe moeten? En wat vindt hij van het gedrag van de consument?
Dirk Strijker bekleedde van 2005 tot 2020 de Mansholt-leerstoel voor Plattelands-ontwikkeling. Hij publiceert onder meer over de economische aspecten van landbouw en landbouwpolitiek, niet alleen voor andere wetenschappers, maar ook als columnist van het Dagblad van het Noorden (tot 2009) en De Boerderij (sinds 2010) Strijker is de zoon van een boerengezin in Drenthe, waar ze meer op hadden met Boer Koekoek dan met Mansholt. Dirk Strijker heeft veel oog voor wat beleidsvoornemens in de praktijk betekenen.
Wordt er bij de verduurzaming van de landbouw voldoende rekening gehouden met de belangen van de boer? Zijn de verwachtingen van de maatschappij richting de agrarische sector realistisch?
Jan Reinier de Jong: Akkerbouwbedrijf de Jong is niet biologisch, maar doet wel aan agrarisch natuurbeheer en is lid van Agrarische Natuur Drenthe. Daarnaast levert het bedrijf zonne-energie aan zestig huishoudens en weet die energie ook op te slaan. En het bedrijf specialiseert zich in precisie-landbouw. Met hoogwaardige technologie wordt er voor gezorgd dat het verbouwen van gewassen zo efficiënt mogelijk verloopt. In 2019 was deze boerderij de ‘Winnaar publieksprijs Duurzaamste bedrijf Drenthe‘.
Wat kunnen we leren van Jan Reinier de Jong? En welke rol speelt technologie bij zijn streven naar duurzaamheid?
Voorstelling MANSHOLT van zaterdag 7 augustus (Eelde) vroegtijdig afgebroken vanwege onveilige weersomstandigheden
,,Helaas is de voorstelling MANSHOLT van zaterdag 7 augustus vroegtijdig afgebroken vanwege onveilige weersomstandighe-den. Hoe spijtig dat ook is: uw veiligheid gaat boven alles. Uiteraard willen we u wel graag de kans bieden om de afgelaste voorstelling in te halen. Daarom spelen we op 14 augustus om 13.00 uur een inhaalvoorstelling.”
Theunis Piersma is hoogleraar Trekvogelecologie aan de Rijksuniversiteit Groningen en als waddenbioloog verbonden aan het Koninklijk Nederlands Instituut voor Onderzoek der Zee (NIOZ). Met een internationaal onderzoeksteam onderzoekt hij hoe klimaat, voedsel, roofvijanden, ziektekiemen en historisch-genetische achtergrond wad- en weidevogels beïnvloeden, met name de kanoet en de grutto. Hij won hiermee nationale en internationale prijzen, waaronder de Spinozapremie.
Piersma was één van de initiatiefnemers van Kening fan e Greide, een burgerinitiatief dat zich inzette voor het behoud het weidelandschap en de daar levende dieren en planten.
Hoe is het gesteld met de biodiversiteit op het platteland en wat zou er moeten gebeuren om daar verandering in te brengen?
Peter Oosterhof Al vijf generaties lang is de boerderij van Peter Oosterhof, in Foxwolde (noord Drenthe) in zijn familie. Sinds een aantal jaar is Peter anders gaan boeren, met grote aandacht voor de bodem. Het gebruik van kunstmest en veel krachtvoer gingen hem tegenstaan. Hierdoor heeft hij het roer omgegooid waardoor hij nu biologisch boert en natuurlijke processen volgt. Dit resulteert in minder melk, maar zijn koeien zijn nu veel gezonder en hij heeft minder uitgaven.
Wat is het geheim van zijn succes en wat houdt andere boeren tegen om op deze manier hun bedrijf te voeren?
Louise Vet is emeritus hoogleraar ecologie aan de Universiteit van Wageningen en ex-directeur van het Nioo, het Nederlands Instituut voor Ecologie. In 2019 nam ze het initiatief voor het Deltaplan Biodiversiteitsherstel, waarin ze met zowel bedrijven als particulieren tot een biodiversere wereld wil komen. Tegelijkertijd werkte ze als lid van de Commissie-Remkes aan het Eindadvies van het Adviescollege Stikstofproblematiek (‘Niet Alles kan Overal‘) over een structurele aanpak van stikstof op lange termijn. Ze ziet een opeenstapeling van bewijzen dat het bergafwaarts gaat met de leefbaarheid van de wereld.
Wat moet er volgens haar gebeuren om tot een betere een duurzamere wereld te komen?
In Eelde gaan publiek, politici en boeren met elkaar in gesprek
Laatste speeldag Eelde 14 augustus: extra capaciteit!
,,Wees er wel snel bij, want de kaarten gaan hard”, zo luidt het bericht op de Facebookpagina van de toneelgroep op 3 augustus. Goed dat de capaciteit vanaf de 14e augustus wordt opgeschroefd, want alle voorstellingen zijn tot die dag volgens de toenmalige RIVM-voorwaarden uitverkocht. Snelle beslissers kunnen voor de 14e nog reserveren, andere belangstellenden zijn aangewezen op een dagje Deventer, Zaandam of Haarzuilens – ook leuk.
Ik had voor de laatste MANSHOLT-dag in Eelde gelukkig vroegtijdig een kaartje bemachtigd. Hieronder een compilatie van mijn bezoek op en om het erf van de Kijkboerderij; uiteraard geen foto’s van de voorstelling zelf.
Met nog 16 voorstellingen te gaan is MANSHOLT uitverkocht!
Met nog 16 voorstellingen in respectievelijk Deventer, Zaandam en Haarzuilens maakt Toneelgroep Jan Vos op 23 augustus 2021 via Twitter bekend dat alle voorstellingen zijn volgeboekt. Een plaatsje op de wachtlijst is dan nog je enige hoop om van het stuk te kunnen genieten.
MANSHOLT is UITVERKOCHT! Dank voor de massale belangstelling. Geen kaartje kunnen bemachtigen? Je kunt nog op de wachtlijst geplaatst worden via: info@toneelgroepjanvos.nl. Laat daarbij wel even weten om welke locatie en datum het gaat. Overzicht via: https://t.co/ckjXA5MeC4
‘Dit stuk zouden veel meer jonge agrariërs moeten zien’
Ik parkeerde mijn camper tijdens een weekje vakantie in eigen land bij een natuurboerderij, ergens in de buurt van Deventer langs de Terwoldse Wetering, kwam in gesprek met een boerin, tevens beheerder van de camperplaats. Ze was net klaar met de laatste schud van het te hooien gras. De Deventer-voorstellingenreeks van MANSHOLT kwam op enig moment ter sprake. Ik beloofde haar (en haar man Albert) er een mailtje over te sturen. Ik kreeg antwoord:
,,Hopelijk ‘zet ze dat nog recht’ voor de laatste Talkshow De Toekomst in het Utrechtse Haarzuilens”, schreef ik eerder in dit blog naar aanleiding van het moeten afzeggen voor de eerste talkshow van demissionair minister van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit Carola Schouten. En dat deed ze!
Op 9 september sprak de immer goed voorbereide talkshowhost MargrietBrandsma met Schouten, boer en filosoof Jan Huijgen, directeur Agrarische bedrijven (ABN-AMRO) Pierre Berntsen, directeur Duurzaamheid (Rabobank) Bas Rüter en melkveehouder, raadslid (CDA Woerden) en Agraaf-columniste Toos Soest. Hoe kunnen we als maatschappij een nieuwe (landbouw)koers varen?
Talkshow De Toekomst, Haarzuilens, 9 september, Toneelgroep Jan Vos, 20 september 2021.
Korte sfeerimpressie van Mansholt – over de vertaalslag realiteit en fictie
De reprise van Mansholt ging acht weken op tournee langs zes boerenerven verspreid over Nederland.. Met de 41 voorstellingen hoopt Toneelgroep Jan Vos de kern van de realiteit (van de landbouwproblematiek) naar boven te halen, om er vervolgens weer fictie van te maken. Toneelschrijver Tjeerd Bischoff legt die vertaalslag helder uit tijdens een korte sfeerimpressie van MANSHOLT.
Een korte sfeerimpressie van de voorstelling Mansholt, Toneelgroep Jan Vos, 22 september 2021.
Het einde van een geslaagde tournee, een terugblik op MANSHOLT door schrijver Tjeerd Bischoff
Hoe was het voor ons, de medewerkers, om aan deze voorstelling mee te doen? Dat vraagt Tjeerd Bischoff aan zichzelf in een afscheidsbrief aan het publiek.
,,Ikzelf speelde twee kleine rolletjes, die weinig van mij vergden. Daardoor was het een ontspannen tijd. Maar dat gold eigenlijk voor alle acteurs. Het was soms ook vermoeiend, vooral voor de crew, maar zoals José Kuijpers, één van de actrices, het uitdrukte: we werden gedragen door het publiek. We ervoeren dat we iets brachten waar de mensen op hadden zitten wachten.”
MANSHOLT in de zomer van 2021 gemist? Geen nood, vanaf april 2022 stream je hem vanuit huis!
Cultuurticket.nl is een nieuw streamingplatform voor de culturele sector. Ze zijn vanaf 2022 hard bezig om een zo divers en verrassend mogelijk aanbod samen te stellen. Cultuurticket.nl wil cultuur toegankelijk maken ‘voor iedereen, overal en altijd’.
Sinds april dat jaar biedt het nieuwe platform dat cultuur en publiek wil samenbrengen ook de voorstelling MANSHOLT aan. Voor nog geen vier Euro bekijk je de 114 minuten durende voorstelling vanuit je luie stoel. Klik op de illustratie om MANSHOLT via Cultuurticket.nl te bekijken.
Klik op de illustratie om MANSHOLT via Cultuurticket.nl te bekijken.
Gasten Talkshow De Toekomst geen onbekenden voor Kunst en Landschap
Nagenoeg alle gasten van de talkshow De Toekomst zijn bekende namen voor Kunst en Landschap. Ik maak(te) voor het multimediale platform voor ‘verbeelding van (en reflectie op) verandering‘ (in het Noorden) een aantal specials.
In één geval zelfs een special geheel gewijd aan een gast (en zijn onderzoek) zelf: trekvogelecoloog Theunis Piersma (en zijn team). Over de teloorgang van de grutto in relatie tot de verarming van het Nederlandse boerenland. Uiteraard kom je veel van de andere talkshowdeelnemers tegen in de specials over (natuur- en landschapsinclusieve) landbouw of in die over de ruilverkaveling in Drenthe. Je kunt bij alle vier even een kijkje nemen:
In 1972, vijftig jaar geleden, brengt de Club van Rome het rapport ‘De grenzen aan de groei‘ uit. In het rapport wordt voorspeld – voor het eerst op grond van computer-modellen – dat de grondstofvoorraden binnen enkele decennia zullen zijn uitgeput. Het woord doemdenken bestaat nog niet. Dat woord komt pas in de jaren ’80 in de Dikke Van Dale met dank aan Van Kooten en De Bie. Maar het zijn wel degelijk doemdenkers, en de toon van het rapport is buitengewoon somber. Wat opmerkelijk is: de Club van Rome is geen actiegroep, het zijn politici, managers uit het bedrijfsleven en wetenschappers.
Toch komt het rapport niet uit de lucht vallen. Want wat ook opvalt, is het ontwakend milieubewustzijn van die jaren. Milieu wordt begin jaren ’70 van de vorige eeuw, misschien wel voor het eerst, een hot item. Er zijn zorgen over giftige afvalbergen, tonnen plastic in de zee en bedreigde walvissen. De introductie van plastic vuilniszakken, de eindeloze vuilnisbelten en ongekend smerige rivieren leiden tot veel discussies, waaronder kernenergie..
Voor Kunst en Landschap dook ik in archiefmateriaal over de strijd voor een beter milieu door de jaren heen en maakte een selectie. Te beginnen, uiteraard in deze MANSHOLT-special, met Sicco Mansholt, daarna: met terugblikkende reportages op 50 jaar na De grenzen aan de groei en bespiegelingen op de toekomst.
Vroege Vogels in gesprek met Mansholt-biograaf Johan van Merriënboer: hoe zou Mansholt de stikstofcrisis hebben opgelost?
Mansholt en de stikstofcrisis: hoe zou hij het hebben opgelost?, BNNVARA, Vroege Vogels, 19 januari 2020.
‘Sicco’
In de tijd dat RTV Noord het zichzelf nog permitteerde meer dan een half uur durende documentaires te maken, inmiddels 11 jaar geleden, kwam de regionale zender met een prachtig portret van Sicco Mansholt. Ik neem hieronder hun beschrijving van de video integraal op:
,,Mansholt is een van de wegbereiders van de Europese Unie. Als verzetsheld wordt hij na de Tweede Wereldoorlog minister van Landbouw en Voedselvoorziening en zorgt hij ervoor dat de Nederlanders genoeg te eten hebben. Mansholt stuwt de welvaart op met gegarandeerde graanprijzen. Een soortgelijk beleid voert hij als landbouwcommissaris van de EG. Hij wordt daarbij ook geconfronteerd met de schaduwkant van zo’n politiek: overschotten, boterbergen en melkplassen. Mansholt hoort thuis in het rijtje van mannen met macht, zoals John F. Kennedy en Charles de Gaulle.”
Sicco’, RTV Noord
Sicco, RTV Noord, 18 oktober 2010.
VPRO Tegenlicht duikt (in 2003) met tweeluik ‘Gesubsidieerde Aarde’ in de wereld van de Europese boer
14 januari 1965 is waarschijnlijk de duurste dag in het bestaan van de Europese Unie tot nu toe, schrijft VPRO Tegenlicht op 25 mei 2003. Op die dag werd in Brussel een akkoord gesloten tussen de zes toenmalige lidstaten over de toekomst van het Europese landbouwbeleid. De basis was gelegd voor het ingewikkelde systeem van regels en subsidies waarmee de Europese boeren sindsdien te maken hebben.
De ‘Methode Mansholt‘ is het tweede deel van het tweeluik ‘Gesubsidieerde Aarde‘, dat VPRO Tegenlicht op 25 mei 2003 uitzond. Zowel het eerste deel, ‘Berekenende Boeren‘, dat een week eerder op ‘hét future affairs-platform van Nederland’ werd uitgezonden, als dit tweede deel kunnen niet meer worden afgespeeld via hun website. De reden daarvan is mij niet bekend, wel heb ik na enig zoeken de Methode Mansholt voor je weten te achterhalen. Daarmee zijn we André van Hout van ‘De Aanpak‘ veel dank verschuldigd. Hij zette hem – weliswaar afgeschermd – op Vimeo.
Tegenlicht dook met deze twee uitzendingen in de wereld van de Europese boer. In Berekenende Boeren geven ze een beeld van de ingewikkelde afwegingen die boeren moeten maken om zich staande te houden binnen het Europese landbouwbeleid. In het tweede deel, dat je hieronder (dus wel, red.) kunt bekijken, doken ze in de geschiedenis van het gezamenlijke Europese beleid voor de agrarische sector. Daarin staat Sicco Mansholt, de belangrijkste man achter de gezamenlijke Europese aanpak, centraal.
Sicco Mansholt wordt de architect van de grootschaligheid
,,Sinds de lancering van het Europese landbeleid, ingevoerd door Eurocommissaris Sicco Mansholt in de jaren ’60, is er geen boer meer in Europa die op de een of andere manier niet te maken heeft met superheffingen, melkquota, het afhankelijk zijn van subsidies of de concurrentie van nieuwe Oost-Europese lidstaten.” Dat is de puntige samenvatting van Beeld en Geluid-Wiki. Pracht fly on the wall documentaire!
METHODE MANSHOLT, DE AANPAK, 10 oktober 2019. (Bron: Gesubsidieerde aarde (deel 2) – Methode Mansholt, VPRO Tegenlicht, 25 mei 2003. Beeld: K&L.
Tentoonstelling ‘Mansholt, Landschap in Perspectief’
De tentoonstelling ‘Mansholt, Landschap in Perspectief‘ van het platform voor architectuur en design Bureau Europa gaf (van 18 januari t/m 20 april 2014) een beeld van de wijze waarop landbouw de inrichting en vormgeving van het Nederlandse landschap na 1945 heeft bepaald – tegen de achtergrond van de toenmalige hervorming van het Europees Gemeenschappelijk Landbouwbeleid (GLB). Leidraad van de tentoonstelling was het werk van voormalig landbouwminister Sicco Mansholt.
Aan de hand van een aantal fases werd de ontwikkeling van de Nederlandse landbouw getoond plus de wijze waarop deze zich verhoudt tot het landschap. Onder andere: het herstel van geïnundeerd landschap na WO II; de Zuiderzeepolders als ideaal landbouwgebied; de modernisering van het platteland door middel van ruilverkavelingen en technologische innovatie; de toenemende invloed van recreatie en natuurbeheer, en ten slotte de hedendaagse opdeling in verbrede en industriële landbouw.
De tentoonstelling bood met het vele audiovisuele materiaal, een overzicht van de wijze waarop de landbouw in de loop der tijd is gerepresenteerd en tevens een interactieve kaart die is ontstaan vanuit een samenwerking tussen Bureau Europa en de Waag Society.
Deze tentoonstelling was de eerste inhoudelijke uiting van de samenwerking tussen Bureau Europa en Het Nieuwe Instituut. Het onderzoek en de tentoonstelling kregen een vervolg in het najaar van 2014 in Het Nieuwe Instituut.
Tentoonstelling ‘Sicco Mansholt. Een goede Europeaan’
,,Sicco Mansholt was een boer en sociaaldemocraat die een invloedrijke Nederlandse naoorlogse landbouwminister werd. Na 14 jaar minister werd Mansholt de eerste landbouwcommissaris van de EEG. In die rol fungeerde hij als een van de architecten van de huidige Europese Unie. Het beleid van Mansholt had een krachtige invloed op de economische positie van boeren, de eenwording van Europa en de inrichting van het Nederlandse landschap. De installatie voor de tentoonstelling, zoals ontworpen door Studio PolyLester, volgt de opkomst, ondergang en radicale verandering van hart van deze emblematische figuur van de Europese landbouwpolitiek.”
Het Nieuwe Instituut
Sicco Mansholt. Over de tentoonstelling, Het Nieuwe Instituut, 2014.
Sicco Mansholt. Een act in vijf delen, Het Nieuwe Instituut, 2014.
Sicco Mansholt. Boer en Landschap, Het Nieuwe Instituut, 2014.
Televisiedebat tussen Sicco Mansholt en Constant Boon over het ‘Plan Mansholt’
Het speuren naar achtergrondinformatie over Mansholt – vaak via omwegen – bracht me onlangs bij het Centrum Agrarische Geschiedenis (Leuven, België). Ik stuitte op een televisiedebat, waarin Mansholt en Constant Boon het ‘Plan Mansholt’ bediscussiëren tijdens een Panorama-uitzending op 18 december 1968. Het werd gemodereerd door Guido Naets. Daarnaast kwam een tweetal erg leuke artikelen ‘boven water’, een over het Plan Mansholt zelf: ‘Sicco Mansholt, baanbreker of boerenbreker?‘ en een over de boerenbetoging van 23 maart 1971: ‘Geen boer op het veld! De boerenbetoging van 23 maart 1971‘.
In opdracht van It Fryske Gea, de Friese Milieu Federatie, Staatsbosbeheer en Natuur-monumenten is een integrale denkwijze geschetst, gebaseerd op de unieke bodemopbouw van Fryslân en een weerbaar, toekomstbestendig watersysteem. De visie is geen blauwdruk, wel een uitnodiging om met elkaar in gesprek te gaan over de vraag hoe de provincie Fryslân zich de komende decennia zou kunnen ontwikkelen in het licht van de grote maatschappelijke opgaven.
Vier Friese bestuurders krijgen na een introductie van Peter de Ruyter en Eddy Wymenga de toekomstvisie Natuerlik Fryslân 2050 tijdens het webinar, dat ik hieronder integraal voor je opgenomen heb, officieel overhandigd. De gelukkigen zijn gedeputeerden van de provincie FryslânAvine Fokkens en Douwe Hoogland, dijkgraaf Luzette Kroon van Wetterskip Fryslân en burgemeester Jannewietske de Vries van de gemeente Súdwest-Fryslân. Ook gaat het gezelschap in gesprek met de directeuren van de natuurorganisaties. Hoe zal Friesland er in 2050 uitzien?
,,Vergezichten over een vogelrijke Waddenzee. Uitgestrekte en kleurrijke graslanden waar weidevogels de toon zetten. Waterrijke overstromingslandschappen met rietlanden, vis en otters. En traag stromende beken door een kleinschalig cultuurlandschap met natuurrijke bossen. Wat een aantrekkelijk vooruitzicht om in 2050 door Fryslân te wandelen, te fietsen of om er te wonen! Rijk aan natuur en met een landschap dat bloeit en zoemt van de insecten. Waar een schone bodem aan de basis staat van gezonde producten uit onze eigen omgeving. Klimaatbestendig, veilig en aantrekkelijk. We kijken uit naar een groene toekomst voor komende generaties.”
Inleiding ‘Natuerlik Fryslân 2050‘
Natuerlik Fryslân 2050. Natuur en Landschap als basis voor onze toekomst, Groenlunch, 2 juni 2021.
Deelnemers aan het webinar konden vragen stellen; niet alle vragen konden tijdens de uitzending worden beantwoord. Op de website van de Friese Milieufederatie zijn alle vragen (geanonimiseerd) en antwoorden vanaf 8 juni in te zien en te downloaden.
Kunst en Landschap gaat ontwikkelingen ‘Natuerlik Fryslân 2050’ op de voet volgen
Abstract ‘Natuerlik Fryslân 2050’, Peter de Ruyter, 2 juni 2021 (zie: LinkedIn, klik voor vergroting).
In de zoektocht naar oplossingen voor de grote maatschappelijke opgaven waar (ook) de provincie Friesland de komende decennia voor staat, staan in Natuerlik Fryslân 2050natuur en landschap centraal. De visie propageert daarbij een integrale en gebiedsgerichte aanpak. Ook op rijksniveau is volgens velen een integrale, ruimtelijke visie nodig voor de lange termijn, zeg 20 tot 30 jaar.
‘Het huidige beleid is te gefragmenteerd. Ministeries werken vooral sectoraal en bovendien is er veel gedecentraliseerd naar de provincies en de gemeenten, zegt voormalig Rijksadviseur Berno Strootmanin het meinummer (2021, red.) van het open magazine van Publiek Denken. ‘Voor veel opgaven leek rijksverantwoordelijkheid niet nodig. De tijd heeft ons daarin ongelijk gegeven’. Strootman pleit in dit opinieartikel (nogmaals en nadrukkelijk) voor een Minister van Ruimte – een nieuwe bewindspersoon met een eigen mandaat en budget.
,,Doordat centrale regie ontbreekt, maar ook door het ontbreken van een integrale langetermijnvisie en politieke wil, struikelen we van crisis naar crisis. […] Integraal beleid maken is ingewikkelder, maar leidt tot betere kwaliteit en is uiteindelijk goedkoper.”
Berno Strootman
Het multimediale platform in oprichting Kunst en Landschap Noord Nederland volgt de (landelijke) ontwikkeling(en) – uiteraard incluis die van Friesland – op dit gebied reeds geruime tijd op de voet. En dat blijft het doen, in de hoop aan het einde van dit jaar of in 2022, een bijdrage te (kunnen) leveren aan versnelling van de transities in het Noorden door in te zetten op noordelijke krachtenbundeling. Middels een expertise-, organisatie-, productie- en journalistiek platform voor verbeelding van (en reflectie op) verandering, gaat Kunst en Landschap tot ‘de verbeelding’ spreken door coöperatie op meerdere fronten!
Eerste reacties op ‘Natuerlik Fryslân 2050’
Ik houd, in aanloop naar de lancering van het platform, voor Kunst en Landschap een aantal (door mij) zogenoemde ‘blogboeken‘ bij. Met dit Natuerlik Fryslân 2050-blogboek krijg je er eentje bij. Je vindt ze overigens (de ‘KL-SPECIALS‘) onder de rechter menu-knop. Ik ga je – op hoofdlijnen, het hele jaar door en de jaren daarna – op de hoogte houden van de ontwikkelingen rond Natuerlik Fryslân 2050. Hopelijk is dat voor jou een reden om deze pagina van Kunst en Landschap regelmatig te bezoeken. Bookmarken mag.
Hieronder alvast de eerste reacties op deze prachtige Visie, vol van wenkende perspectieven voor een veerkrachtige en hoopvolle toekomst voor de provincie Fryslân. (Nog) niet alle thema’s zijn verweven, maar de basis – de bodem en het ‘sturende’ water – voor ‘een goed gesprek’ ligt er. Ik blijf met Kunst en Landschap hard werken aan ‘implementatie’ van (al) die andere veranderopgaven, waarbij ik kunst en cultuur – als motor voor verandering(sgezindheid) – een voorname rol toebedeel bij de ontwikkeling en innovatie van Noord Nederland.
De contracten zijn getekend! Met ingang van 2021 kunnen de boeren van Schier als Zuivelcoöperatie Schiermonnikoog van start
Het gaat lukken! Het project dat landbouw en natuur op Schiermonnikoog voor eens en, als het goed is, voor altijd moet verenigen, komt van de grond. Dat schreef Anne Roel van der Meer op 14 november 2020 in een uitgebreide reportage over de ‘Schierboeren’ in ‘De zeven boeren van Schiermonnikoog willen samen de toekomst van het eiland en zichzelf veilig stellen: zo doen ze dat‘ – in zowel het Dagblad van het Noorden als de Leeuwarder Courant. De contracten zijn getekend. Met ingang van januari 2021 kan de zuivel-coöperatie Schiermonnikoog met ‘Van Schier‘ officieel van start!
Voor het project van de Schiermonnikoger zuivelboeren hoopt men ergens in januari een ‘bestuurlijk moment’ te vinden om alle intenties vast te leggen met onder anderen (toenmalig, red.) landbouwminister Carola Schouten. Het zal dan onder auspiciën van de Regio Deal Natuurinclusieve Landbouw Noord Nederland als pilot van het Gemeenschap-pelijk Landbouw Beleid (GLB) officieel voor vijf jaar worden vastgelegd.
Met de eigen stroom mee Anne Roel van der Meer, Leeuwarder Courant (Open Publicatie), 14 november 2020 (geen foto’s ingesloten, enigszins gemankeerde tekst)
Kunst en Landschap gaat GLB-pilot ‘Biodivers boeren op Schiermonnikoog‘ van de boeren van Schier op de voet volgen
Vanaf januari 2021 gaat het dus om het echie. Alle ogen zullen de komende vijf jaar gericht zijn op de inspanningen van de ‘Boeren op Schier’ – op de Zuivelcoöperatie Schiermonnikoog, die later zuivelcoöperatie Zuivelhoeve gaat heten. Met veel belangstelling gaat Kunst en Landschap ‘meekijken’ om belangstellenden te informeren, maar zeker ook te enthousiasmeren om dit mooie voorbeeld te volgen. Via deze pagina houd ik je op de hoogte van alle ontwikkelingen en wederwaardigheden rond deze prachtige noordelijke (GLB)-pilot, Biodivers boeren op Schiermonnikoog, die overigens niet zonder slag of stoot tot stand kwam. De voorgeschiedenis in een notendop:
Zeven ‘Boeren op Schier’ bouwen gezamenlijk aan een nieuwe toekomst en kiezen eendrachtig voor extensivering
Vanaf 2014, het moment dat de provincie Friesland alerteerde voor een te hoge stikstofuitstoot op het Nationaal Park Schiermonnikoog (Schier is een schakel in het Natura 2000-netwerk), zijn (alle) zeven melkveebedrijven op Schiermonnikoog (noodgedwongen) meer en meer met elkaar gaan samenwerken. Er moest op instigatie van landelijke wetgeving een buffer van zo’n 30 hectare gecreëerd worden tussen polder en natuurgebied.
Schiermonnikoog heeft probleem met stikstof, Reformatorisch Dagblad, 19 juni 2019.
‘Tom Poes, bedenk een list’, want de mogelijkheid kon bestaan dat één van de zeven boeren het veld moest ruimen. Toenmalig directeur van het Louis Bolk Instituut, Jan Willem Erisman, sinds september 2020 hoogleraar Milieu en Duurzaamheid bij CML aan de Universiteit Leiden, werd ‘ingevlogen’. Hij legt je eerst uit waarom (heel) Nederland een stikstofprobleem heeft. Daarna kun je een video bekijken over de consequenties daarvan voor de boeren op Schier.
Waarom heeft Nederland een stikstofprobleem?, Universiteit van Nederland, 18 september 2019 .
Boeren Schiermonnikoog gaan samenwerken, Omrop Fryslân, 6 juli 2016.
Gaandeweg ontwikkelde zich het idee om gezamenlijk een zuivelonderneming op te zetten, die ervoor moest zorgen dat er een ‘boerentoekomst’ blijft voor de zeven melkveehouders op het eiland. Melkveehouder Ludie van der Bijl laat zijn licht over zo’n coöperatieve opzet schijnen.
Zuivelonderneming moet toekomst melkveehouders Schiermonnikoog veiligstellen, Nieuwe Oogst, 28 mei 2018.
Op een andere manier boeren: meer ruimte voor vee, kringlooplandbouw en geen bestrijdingsmiddelen
Deze boeren op Schier zijn de weg van verduurzaming en extensieve landbouw al ingeslagen. Omdat ze denken dat dat de beste weg is, de weg die ze moeten inslaan om ons land te behouden, schrijft Vroege Vogels in het voorjaar van 2020. ,,Ze bleven geloven in hun dromen ondanks financiële tegenslagen en collega-boeren die vinden dat ze onverantwoorde beslissingen nemen. Het zevental wil op een andere manier boeren: meer ruimte voor hun vee, kringlooplandbouw, en geen gebruik maken van bestrijdingsmiddelen.” In een radio-uitzending van het BNN/VARA-programma (28 februari 2020) komen twee van hen aan het woord.
(Klik op de illustratie hieronder voor een vijftal (!) radioreportages, waarvan de eerste over de Friese boeren gaat. Ook de andere vier reportages zijn de moeite waard – ze gaan (ook) over ’toekomstboeren’.)
Boeren van de toekomst: Annechien ten Have Mellema, Piet Hermus, Erik Visser en Martin Hagen, Klaas de Lange en Annette Harberink, uit: Vroege Vogels, 28 februari 2020.
Intensieve samenwerking bij uniek biodiversiteitsproject
De eilanderboeren zijn al ruim 80 jaar verenigd in de Vereniging Boerenbelang Schiermonnikoog, maar nog nooit werkten zij zó breed en intensief samen als tijdens dit unieke biodiversiteitsproject. Allen delen zij de passie voor het eiland, de schone lucht, het vee, de bodem en zijn zij blij met de gezelligheid die de toeristen op het eiland met zich meebrengt.
Alle Schiermonnikoger boeren zijn tevens recreatieondernemer. Ieder op zijn eigen manier, en met een grote verscheidenheid. Zo ook Peter Visser van de Duinhoeve. Op een eiland boeren is toch net even wat anders dan aan de vaste wal: Omrop Fryslân maakte op 26 november 2019 voor de serie ‘De Oertocht‘ (de Overtocht) een beeldverslag van Visser’s oversteek naar het vasteland. Wat hij daar gaat doen, zie je in deze uitzending.
DE OERTOCHT: Boeren op Schiermonnikoog, Omrop Fryslân, 26 november 2019.
De ‘boeren op Schier’ hebben eigen oplossing stikstofprobleem, maar Brussel gooit roet in het eten
De boeren rekenen erop dat ze ter overbrugging gebruik kunnen maken van de 2 miljoen euro die de provincie normaal gesproken beschikbaar stelt aan een boer die vanwege de stikstofproblematiek moet worden uitgekocht. ,,Dat geld ligt op de plank bij de provincie”, zegt Ludie Van der Bijl in onderstaande videoreportage van EenVandaag. ,,Er hoeft nu geen boer te worden uitgekocht, want wij gaan gezamenlijk minder dieren houden. Maar die 2 miljoen hebben we samen nodig om de eerste 5 jaar te overbruggen.”
De boeren gaan ervan uit dat hun kaasfabriek na 5 jaar rendabel is. Voordat de boeren verder kunnen hebben ze het geld van de provincie nodig. Volgens de provincie kan de 2 miljoen euro niet beschikbaar worden gesteld omdat Brussel dit ziet als staatssteun. En dat is verboden. ,,We zijn al 3 jaar bezig en wachten al die tijd op groen licht voor die 2 miljoen euro. Dit is een voorbeeldproject voor de rest van Nederland. Als je ziet hoe lang het hier duurt voordat de kringlooplandbouw van de grond komt, wat betekent dat dan wel niet voor andere boeren in het land die willen overschakelen? Dat gaat in mijn ogen heel lang duren”, zegt Van der Bijl.
De provincie is blij met het kringloopinitiatief van de boeren en zegt er alles voor over te hebben dat het op Schiermonnikoog gaat slagen. Maar het is volgens gedeputeerde Johannes Kramer uitgesloten dat de omschakeling van de boeren in zijn geheel door de Nederlandse belastingbetaler wordt betaald. ,,Nog los van het feit dat die 2 miljoen als staatssteun wordt gezien, is landbouw gewoon een economische activiteit en geen gesubsidieerde hobby”, zegt Kramer. Hij wil dat zuivelbedrijf FrieslandCampina, met wie de boeren een contract hebben, en de Rabobank ook een bijdrage gaan leveren aan de duurzame landbouw op het eiland. Van der Bijl ziet dat niet gebeuren. Hij rekent op de 2 miljoen euro die boeren ook elders krijgen als ze stoppen met hun bedrijf. Als dat geld niet komt is het snel gedaan met het initiatief op Schiermonnikoog, dan gaat de stekker er volgens hem uit.
De toenmalige directeur van het Louis BolkinstituutJan Willem Erisman die de boeren op Schiermonnikoog bijstaat in hun overschakeling naar duurzame landbouw: ,,Als het project op Schier slaagt, biedt het perspectief voor heel veel boeren.” Als het niet slaagt vreest hij dat er drie of vier boeren op het eiland overblijven die juist intensiever gaan boeren. ,,Voor de boeren is het de vraag: hoe kan ik rondkomen als ik aan productievermindering moet gaan doen? De minister ziet dat als een kans, maar op Schier krijgen we het nog niet eens geregeld. De tijd begint wel te dringen”, zegt Erisman.
De ‘boeren op Schier’ hebben eigen oplossing stikstofprobleem, maar Brussel gooit roet in het eten, Kunst en Landschap (Bron: EenVandaag, 17 oktober 2019), 23 juni 2022.
Project ‘Duurzaam boeren op Schiermonnikoog’ loopt achter op schema
,,De zeven boeren op Schier die hun bedrijf met zo’n 30 procent in willen krimpen en natuurinclusief willen boeren, lopen flink achter op schema”, meldt Omrop Fryslân op 6 maart 2020. Maar de boeren die meedoen aan het project, houden er vertrouwen in dat het goedkomt. Dat zegt Ludie van der Bijl, een van de zeven boeren in: ‘Project voor duurzaam boeren op Schiermonnikoog loopt achter op schema‘.
Dat goede moed en doorzettingsvermogen zijn vruchten af kan werpen, lees je in: ‘Steun voor eigen zuivellijn Schiermonnikoog‘, een nieuwsbericht van de Provincie Friesland, dat ‘grutsk’ prijkt op de website van de zuivelcoöperatie, en in Tienke Wouda’s ‘Boeren Schier kiezen locatie zuivelboerderij‘ (Nieuwe Oogst, 21 april 2020). Gedeputeerde Klaas Fokkinga is blij met de plannen van de eilander boeren. Volgens hem is het een voorbeeld voor de toekomstige landbouw in Friesland:
,,Sa as de plannen oppakt wurde op Skiermûntseach is foar my in moai foarbyld foar de takomstige lânbou yn Fryslân. In lânbou yn balâns mei de natuer mei in oanpak dy’t betocht is troch de eilanners sels.”
Klaas Fokkinga, Gedeputeerde Provinsje Fryslân
Omschakeling boeren op Schiermonnikoog, Omrop Fryslân, 7 november 2019.
‘Tweehonderd koeien minder op Schiermonnikoog, als voorbeeld voor aanpak stikstofreductie in Fryslân’
Januari wordt niet gehaald, maar op vrijdag 5 maart 2021 gaat tijdens een digitaal gesprek – het coronavirus waart inmiddels meer dan een jaar rond – tussen minister Carola Schouten van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit (LNV, ChristenUnie) en de Fryske Nasjonale Partij (FNP) de kogel door de kerk. Er wordt een (nieuwe) deal gesloten voor de boeren van Schier: ze stoten samen dik tweehonderd van hun ruim zeshonderd koeien af. De inzet is om dat dit jaar al te doen. Daarvoor krijgen zij twee jaar lang twee miljoen euro rijkssubsidie. Het geld wordt betaald uit het fonds voor proefprojecten van het toekomstige ‘Gemeenschappelijk landbouwbeleid (GLB)’ van het Rijk. Dat zegt Michiel Sybesma, projectleider bij de provincie Fryslân.
,,De komende drie maanden wordt duidelijk of de pilot wordt gehonoreerd door het ministerie van LNV. Dat is een formaliteit, we hebben goede hoop.”
Michiel Sybesma, projectleider provincie Fryslân
Daarmee zal het aantal koeien op Schiermonnikoog eind dit jaar met 35 procent zijn verkleind. De plannen om de stikstofuitstoot op het eiland stevig terug te brengen kunnen dus doorgaan. Voor de kaasmakerij – de boeren willen zo’n 50 procent van de eigen melk verwerken – zullen de boeren binnenkort een aanvraag bij de provincie doen (1 miljoen). Bovendien zal er na de ’toegekende’ twee jaar rijkssubsidie, nog drie jaar lang een bedrag van vier ton nodig zijn (in totaal 1,2 miljoen) voor de boeren. Dat bedrag hoopt de provincie ook met GLB-rijkssubsidie – het nieuwe GLB gaat (volgens planning) met ingang van januari 2023 van start – uit te keren, maar Fryslân staat garant als dat niet lukt.
De overgang naar duurzame landbouw heeft veel voeten in de aarde en er zijn veel partijen bij betrokken: overheden en organisaties zoals het Ministerie van LNV, provincie Fryslân, gemeente Schiermonnikoog, Wetterskip Fryslân, Louis Bolk Instituut, D&U Advies, Rabobank, Natuurmonumenten, Vogelbescherming Nederland en FrieslandCampina. Het project maakt onderdeel uit van de Regio Deal Natuurinclusieve Landbouw Noord-Nederland.
Wing, een organisatie die toeziet op processen die bijdragen aan de kwaliteit van de leefomgeving, begeleidt het project. Als projectleider organiseert Wing het overleg tussen de boeren en de betrokken partijen en bereidt het afspraken voor. Zo ook de feestelijke bekrachtiging met veel melk en kaas op Schier, waarbij alle partijen: de minister, de boeren, overheden en organisaties hun afspraken vast zouden leggen in een overeenkomst over de uitvoering van de plannen, ergens in februari 2021. Corona verhinderde dat – de reden dat er op 5 maart een digitaal gesprek plaatsvond.
Vanaf april pakken de Schierboeren hun zuivelplannen volop op
Naast de overeenstemming over de GLB-pilot, zijn er door de boeren ook onderling afspraken gemaakt over het leveren van melk aan de toekomstige zuivelhoeve. Omdat er eerst duidelijkheid moest komen over de landbouwkeuzes, zijn de zuivelplannen noodgedwongen wat naar de achtergrond verdwenen, maar vanaf 25 april 2021, de officiële indieningsdatum van de landbouwpilot, wordt dit (weer) volop opgepakt. Er is nog altijd veel enthousiasme op en buiten het eiland om hiermee aan de slag te gaan. De boeren zien er naar uit om een eigen kaasmakerij op het eiland te realiseren.
Met ‘Van Schier’ rollen nog in 2021 verschillende kaasproducten van de (kaas)plank!
Beeld: screenshot coverbeeld website ‘Van Schier’, K&L, 17 juni 2021.
Door zelf kaas te maken en te verkopen kunnen de boeren meer waarde uit hun melk halen, waardoor het mogelijk is de bedrijfsvoering te extensiveren en bij te dragen aan een meer natuurvriendelijk inrichting van de Bankspolder. Het één kan niet zonder het ander, en dat maakt dit project zo enorm mooi en bijzonder. De boeren zijn dan ook trots een zuivelboer ‘Van Schier’ te mogen zijn! Interesse in (al) hun kaasplannen, die ze nog dit jaar hopen te realiseren? Kijk dan gauw op de ‘Van Schier-website‘.
Deze wil ik je niet onthouden: een Twitterbericht (van 17 juni 2021) van de eerder genoemde hoogleraar Jan Willen Erisman, die vanaf het begin bij het Schierboerenproject betrokken is geweest. Ze hebben de vaart er nu goed inzitten, zo lijkt het.
Na 8 jaar ups en downs werken aan de #stikstof oplossing voor de #natuur op Schiermonnikoog als voorbeeld voor Nederland de eerste volle tankwagen de boot op: zuivelproducten https://t.co/GCcasjrz8m Complimenten aan de boeren en iedereen die heeft bijgedragen pic.twitter.com/dWibgv3ace
Op de ramen van het oude VVV-kantoor, verderop in het centrum, hangen grote ‘te huur’-posters. ‘Het oude pand gaat in de verhuur. Maar dat is een proces dat nog loopt. Daar moet natuurlijk weer een andere prachtige aanvulling op het eiland komen’, zegt Joke Eijer, coördinator namens de VVV-Schiermonnikoog tegen Jeroen Berkenbosch, verslaggever voor RTV Noord op 13 augustus 2021.
De VVV op Schiermonnikoog betrok, op 1 mei 2021, samen met Natuurmonumenten, een nieuw onderkomen: in informatiecentrum ‘Het Baken’. De bouw van een nieuw centrum was al jaren een wens van verschillende partijen. Het oude VVV-gebouw en het bezoekerscentrum van Natuurmonumenten waren sterk verouderd. Om de nauwere samenwerking tussen de toerist- en natuurinformanten te verbeteren, was een nieuwe, centrale locatie volgens velen onmisbaar.
Nieuw informatiecentrum op Schiermonnikoog opent komende zaterdag, RTVNOF, 26 april 2021.
Een mooi moment voor de Zuivelcoöperatie Schiermonnikoog!
Die ‘andere prachtige aanvulling’ op het eiland werd (al snel) gevonden: op 2 september ondertekent ‘Van Schier‘ het huurcontract voor het oude VVV-pand in het dorpscentrum. De boeren gaan keihard aan de slag en hopen binnen een maand de deuren van de eigen zuivelwinkel ‘Van Schier‘ op deze voor hen prachtlocatie te openen. Proost!
Eerste kazen van eigen merk Van Schier worden alvast op de vaste wal gemaakt
De zeven boeren wilden in eerste instantie een eigen zuivelfabriek op het eiland realiseren. Dat is en blijft het grote doel, zegt projectleider Arjan Schoemaker namens de boeren tegen verslaggever Dirk van der Meulen, die hem interviewt voor het Dagblad van het Noorden. ‘Maar dit plan heeft de nodige vertraging opgelopen vanwege de onduidelijkheid over mogelijke staatssteun en de stikstofwetgeving. Een nadeel van een eigen fabriek is bovendien de grote hoeveelheid wei die er bij vrijkomt. Met hogeschool Van Hall Larenstein onderzoeken we de mogelijkheden voor afzet en verwerking’.
Om toch alvast te werken aan de naamsbekendheid van Van Schier is besloten om de kazen in eerste instantie op de vaste wal te laten maken. Als alles een beetje meezit gaan over circa een maand de eerste stukken en plakken Monnikenwerk, Vrije Vogels en Wildpluk over de toonbank van de eigen winkel in het dorp.
Demissionair minister Schouten naar Schier voor (New) Deal met de zeven boeren van Schier
Demissionair minister Carola Schouten van Landbouw Natuur en Voedselkwaliteit (LNV) ondertekent zaterdag 25 september 2021 met de zeven boeren van Schiermonnikoog, gedeputeerden Klaas Fokkinga en Douwe Hoogland van de provincie Fryslân en de agrarische natuurvereniging Collectief Waddenvogels de overeenkomst ‘Biodivers boeren op Schiermonnikoog’.
In de overeenkomst, die veel langer op zich liet wachten dan de bedoeling was, zijn afspraken vastgelegd over financiering, stikstofreducerende maatregelen en de inzet van rijk en provincie, meldt Anne Roel van der Meer in de Leeuwarder Courantop 23 september 2021.
Zoals je in onderstaand bericht, ook van Anne Roel van der Meer, kunt lezen, roemde de toen nog missionaire minister het initiatief van de Schierboeren in de Rede fan Fryslân. Ze hield haar toespraak vanwege Corona vanuit Den Haag, op 8 oktober 2020. De Rede fan Fryslân wordt ieder jaar door de provincie Fryslân georganiseerd en ging dat jaar over de toekomst van de Friese landbouw.
Boeren op Schier kunnen van 25 september 2021 officieel los met hun nieuwe bedrijfsmodel
Ik neem voor de niet-abonnees van de Leeuwarder Courant hieronder de digitale versie van het artikel van Anne Roel van der Meer vaan 25 september 2021 integraal op. Te belangrijk nieuws om te missen. Met dank aan een Twitterbericht van landschapsarchitect Peter de Ruyter. Twee keer klikken voor het best(e) (leesbare) resultaat.
Anders denken en doen levert resultaat: tot een oplossing komen waarmee landbouw en natuur gezamenlijk kunnen voortbestaan in een prachtig Nederlands gebied
,,De komende drie maanden wordt duidelijk of de pilot wordt gehonoreerd door het ministerie van LNV. Dat is een formaliteit, we hebben goede hoop”, zegt projectleider bij de provincie FryslânMichiel Sybesmain een interview met Wouter Hoving in het Friesch Dagblad op 8 maart 2021. Dat werden er uiteindelijk zes, maar dat mag niet deren, het project heeft hem in ieder geval ‘geleerd dat er een manier is om via een gebiedsproces, totaal anders opgezet, een oplossing te creëren waarmee landbouw en natuur gezamenlijk kunnen voortbestaan in een prachtig Nederlands gebied’, zo stelt hij op 26 september 2021 op LinkedIn – ,,Felicitaties aan alle betrokkenen en op naar de volgende stap.”
25 september 2021: Carola Schouten snijdt samen met (namens de boeren) Peter Visser eerste stuk ‘Vrije Vogels’ aan
Op 25 september 2021 is het dan zover: de allereerste Van Schier-kaas wordt aangesneden! Samen met minister Carola Schouten, en na ondertekening van de overeenkomst die leidt tot verregaande natuurbevorderende maatregelen op Schiermonnikoog, snijdt Peter Visser een eerste stuk ‘Vrije Vogels‘ aan. Een feestelijke, grote stap richting biodiverse landbouw!, melden de bioboeren op de Facebookpagina van ‘Van Schier‘.
,,Het plan van ‘de boeren op Schier’ zorgt met minder vee voor minder stikstofuitstoot op het eiland. Het zelf produceren van kaas + beheren van natuur zorgt voor een nieuw verdienmodel. Samen met de boeren ondertekende minister Schouten de overeenkomst en sneed de eerste kaas aan.“
De boeren van Schier besloten niet alleen hun veestapel met meer dan een derde te verkleinen, zodat er minder stikstof wordt uitgestoten en er een gezondere bodem ontstaat. Door zelf kaas te maken en te verkopen kunnen ze ook meer waarde uit hun melk halen. Zo zijn ze in hoge mate zelfvoorzienend en kunnen ze met minder vee toch boer blijven. Die kaas moet natuurlijk wel aan de man gebracht worden. Als we de berichten op hun onlangs aangemaakte Instagram-account moeten geloven, gaat dat helemaal goedkomen. Als je op onderstaande foto klikt, beland je rechtstreeks op hun Instagrampagina. Volgen mag natuurlijk.
,,Een kleine “sneak preview” van de winkel. Wordt het niet prachtig?! De boeren (en boerinnen!) trekken volop de kluskleren aan en de opening komt in zicht…“
Jan Willem Erisman: ,,Het proces kan overal hetzelfde zijn, begin bij de boeren“
Jan Willem Erisman, zoals gezegd een van de geestelijk vaders van het landschapsinclusieve kringlooplandbouwproject op Schiermonnikoog, blikt samen met Ida Hylkema, journalist voor het boerenvakblad Nieuwe Oogst, uitgebreid terug op het succes van de boeren.
,,Een reductie van de emissie met ruim 30 procent is een mooi succes en ook de realisatie van een ander verdienmodel ziet er goed uit. Het was een lang proces waarbij veel hobbels moesten worden genomen.“
Jan Willem Erisman
Erisman denkt echter niet dat iedereen, waar ook in Nederland, dit concept zomaar kan overnemen, wél dat het proces overal hetzelfde kan zijn.
,,Je moet beginnen bij de boeren, zij moeten de wil hebben om samen te werken en hun bedrijfsvoering te veranderen. Het verdienmodel hoeft niet overal hetzelfde te zijn, maar moet passen in de regio.“
Jan Willem Erisman
Landelijk zijn al meer vergelijkbare processen aan de gang. ‘Het ontbreekt niet aan wil’, stelt hij. ‘Wat nodig is, zijn concrete doelen per regio en een transitiefonds om de veranderingen te kunnen bekostigen.’ Je leest hier het Nieuwe Oogst-achtergrondartikel van Ida Hylkema:
Is ‘Biodivers Boeren op Schier’ goed voorbeeld voor hoofdpijndossier nieuwe minister ‘Natuur en Stikstof’?
Nadat ze op maandag 10 januari 2022 geïnstalleerd zijn, kan het grote inwerken voor de ministers en staatssecretarissen van het kabinet Rutte IV beginnen. Eén van de hoofdpijndossiers kreeg een eigen minister: een minister voor ‘Natuur en Stikstof‘. Christianne van der Wal (VVD) mag de grote problemen in dit dossier proberen op te lossen.
In het radioprogramma ‘Villa VdB‘ praat Jurgen van den Berg op 11 januari over de stikstofproblematiek met hoogleraar Jan Willem Erisman en melkveehouder in het Groningse Briltil, Alex Datema, voorzitter van BoerenNatuur, die het project mede begeleidde.
Vanaf 2014, het moment dat de provincie Friesland alerteerde voor een te hoge stikstofuitstoot op het Nationaal Park Schiermonnikoog (Schier is een schakel in het Natura 2000-netwerk), zijn de zeven melkveebedrijven op Schiermonnikoog noodgedwongen meer en meer met elkaar gaan samenwerken, schreef ik aan het begin van deze special. Er moest op instigatie van landelijke wetgeving een buffer van zo’n 30 hectare gecreëerd worden tussen polder en natuurgebied. De mogelijkheid kon bestaan dat één van de zeven boeren het veld moest ruimen. ‘Stikstofprofessor’ Jan Willem Erisman werd ‘ingevlogen’. De rest van het verhaal ken je.
In deze video hoor je Erisman en Datema over het succes van het project ‘Biodivers boeren op Schiermonnikoog‘. Het was acht jaar aanpoten, maar de boeren Van Schier hebben laten zien dat je door samenwerking met een gemeenschappelijk (stikstof)doel voor ogen heel wat kunt bereiken. En dat het voor wat betreft de aanpak kan dienen als voorbeeld voor Nederland.
‘Biodivers Boeren op Schier’ voorbeeld voor hoofdpijndossier nieuwe minister ‘Natuur en Stikstof’?, Kunst en Landschap (Bron: Omroep MAX, ‘Villa VdB’), 11 januari 2022.
‘Geef boeren meer keuzevrijheid in aanpak vermindering stikstof’
Op 14 januari 2022 houdt Jan Willem Erisman zijn oratie aan de Universiteit Leiden met de titel: ‘In vrijheid, maar niet vrijblijvend – hoe gebiedsgericht en multidisciplinair de opgaven voor het landelijk gebied aan te pakken‘. Onder de live aanwezigen: slechts een aantal formeel afgevaardigden en een beperkt aantal familieleden en vrienden. De rest van de belangstellenden, in een paar dagen meer dan zeshonderd, waaronder ikzelf natuurlijk, kunnen de oratie – de reden daarvoor veronderstel ik als bekend – online volgen.
De keuze om de oratie, ondanks bovengenoemde ‘setting’, toch op 14 januari plaats te laten vinden, is een bewuste, en heeft volgens Erisman alles te maken met de actualiteit: het bedenken van een oplossingsstrategie voor de urgente en langjarige stikstofproblematiek in ons land (en daarbuiten). De oratie vindt dan ook, vier dagen nadat een ‘nieuw’ kabinet aantreedt, plaats.
Nadat ze op maandag 10 januari 2022 geïnstalleerd zijn, kan het grote inwerken voor de ministers en staatssecretarissen van het kabinet Rutte IV dus beginnen. Eén van de hoofdpijndossiers – stikstof! – kreeg zowaar een eigen minister: een minister vóor ‘Natuur en Stikstof‘. Christianne van der Wal (VVD) mag de grote problemen in dit dossier proberen op te lossen. Het is te hopen dat Van der Wal zich onder de zeshonderd belangstellenden schaarde. Zo niet, dan raad ik haar aan van onderstaande video kennis te nemen.
Oratie 14 01 2022, Jan Willem Erisman, 15 januari 2022.
Hoe een nieuwe manier van denken een voorbeeld voor heel Nederland kan zijn
De afgelopen periode van acht jaar bracht bij de boeren veel emoties teweeg, schrijft Irene van der Linde voor De Groene Amsterdammer op 13 oktober 2021. Van der Linde sprak voor haar (uitgebreide) reportage met veel van de betrokkenen, ter plaatse, on line en per telefoon.
‘Alleen al de discussie: wie levert koeien in en hoeveel? Ook haalde het oude vetes naar boven, zoals die tussen de drie boeren aan de rand van de duinen en Natura 2000-gebied – die om die reden al langer veel minder koeien mogen houden – en de vier grotere boeren verderop in de Banckspolder‘. ‘De geschiedenis herhaalde zich’, zegt Peter Visser van boerderij De Duinhoeve na afloop van de ondertekening. ‘We voerden weer dezelfde discussies als de generatie voor ons.’
Beeld: cover Boeren op Schier-monnikoog door de eeuwen heen
‘Er is altijd wel wrijving tussen de boeren’, relativeert Jan Holwerda (85) – wiens grootvader in 1908 op boerderij Florida (waar Ludie van der Bijl momenteel de scepter zwaait, red.) begon als pachter – telefonisch. Samen met zijn jongste broer nam hij het bedrijf van hun vader over.
In zijn boek ‘Boeren op Schiermonnikoog‘ beschrijft hij hoe de huidige ‘polderboeren’ naar het eiland kwamen nadat in 1860 de zeedijk was aangelegd en er een polder ontstond. En ook hoe al ten tijde van het middeleeuwse uithof van het klooster van de cisterciënzer-monniken, met de grijze, oftewel ‘schiere’ pijen waar het eiland naar is vernoemd, kleine boeren op het eiland met hooguit een paar koeien en daarnaast andere inkomsten zoals strandjutten, de eilandbewoners van melk voorzagen. Hoe er later een zuivelfabriek op het eiland kwam die leverde aan de dorpsbewoners en het groeiende aantal badgasten.
‘Alle melk bleef op het eiland vroeger’, vervolgt Holwerda, die thuis duizenden oude foto’s heeft liggen, honderden documenten, zelfs nog wikkels van de boter die de polderboeren maakten. Na de Tweede Wereldoorlog nam het aantal koeien van de polderboeren snel toe en verdwenen de laatste ‘dorpsboeren’. Het paste in het landelijk beleid van uitbreiding, intensivering en schaalvergroting.
,,Boeren werden daarmee steeds afhankelijker van derden, zoals de grote melkfabrieken op de wal. Het is goed dat ze weer eigen producten gaan maken. Het roer moet om, het is de tijd ervoor.“
Het boek Boeren op Schiermonnikoog besteedt veel aandacht aan de vetes tussen dorps- en polderboeren, zo meldt het Tijdschrift van Cultuur Historische Vereniging ’t Heer en Feer Schiermonnikoog (2005). Na de omdijking van het eiland in 1860 komen agrariërs van de vaste wal naar het eiland. Ze stichten hun bedrijven buiten het dorp.
Als de concurrentie van de vaste wal na de oorlog toeneemt en de inkomsten teruglopen, lijkt de oprichting van een eigen zuivelfabriek uitkomst te bieden. De polderboeren zijn vóór, de dorpsboeren zijn bang dat ze hun zelfstandigheid en monopoliepositie kwijtraken en bovendien een lagere melkprijs zullen krijgen. Als de polderboeren dreigen hun melk onder de prijs in het dorp te verkopen, gaan de dorpsboeren akkoord.
De fabriek wordt in 1925 gebouwd. Als het economisch klimaat na de oorlog verandert (concentratie, grootschaligheid, sluiting en afzetproblemen – de boterberg), is sluiting echter onvermijdelijk. De directie weet het einde nog een tijd uit te stellen, maar op 1 maart 1973 is het zover. Voor de dorpsboeren was er geen bestaan meer, zij verdwenen.
De bereiding van melk en boter in een zuivelfabriek
Om een indruk te krijgen hoe het er in die tijd aan toeging bij de bereiding van melk en boter in een zuivelfabriek kun je kijken naar onderstaande video. Het filmpje toont het hele proces dat de melk en boter ondergaat voordat het geschikt is voor consumptie.
Aan de orde komt: het handmatige productieproces en het gemechaniseerd productieproces, het vervoer van melkbussen met paard en wagen naar de coöperatieve zuivelfabriek, controle van de melk (per boer), laboratorium van de fabriek alwaar het vetgehalte wordt bepaald, het scheiden van room en melk in de centrifuge, het pasteuriseren van room, roomtanks, het machinaal karnen van zure room en kneden van boter, het uitscheppen van boter en machinaal verpakken, het keuren van de boter, het vullen van flessen met melk op de lopende band.
Boter en Melk (1972), Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid, 17 april 2014.
Boeren op Schiermonnikoog schetst ook een beeld van de situatie van de overgebleven boeren. Om het hoofd boven water te houden, zijn nevenactiviteiten voor hen belangrijk. Na WO II kwam het toerisme op gang, een ontwikkeling waar ze zoals je hebt kunt lezen nog steeds dankbaar gebruik van maken. Veel veehouderijen hebben een kampeerboerderij en ‘Agrarisch natuurbeheer’ biedt de boeren nieuwe uitdagingen.
In het boek wordt ook de ontwikkeling van een ‘waddenproduct’ besproken, dat samen met agrariërs van andere eilanden vervaardigd moet worden. Dat is (in 2005, red.) nog niet gelukt, maar een van de boeren op Schiermonnikoog is wel al een eigen kaasmakerij annex zuivelwinkel begonnen. De schrijvers van het boek zien dit als bewijs van een goede slagingskans van speciale producten. Ook andere boeren zouden daarmee hun voordeel kunnen doen. Een vooruitziende blik?
Boeren op Schiermonnikoog door de eeuwen heen. Tijdschrift van Cultuur Historische Vereniging ’t Heer en Feer Schiermonnikoog (2005). Redactie Eddie Bakker, Erik Jansen, Arend J. Maris en Hilbert G. de Vries. (Met dank aan: Evelien Hofman (DvhN))
Documentaire ‘Boeren op Schiermonnikoog’
De stichting Beheer Historisch Erfgoed ’t Heer en Feer Schiermonnikoog heeft in datzelfde jaar (2005) een documentaire gemaakt. In de film (38’03 min.) zijn de mechanisatie en technologische ontwikkelingen binnen de landbouw en veeteelt en de invloed van het toerisme op het boerenbedrijf prachtig weergeven. Ook het oprichten van de zuivelfabriek met bijbehorende vraagstukken, komt erin aan bod. De docu wordt afgesloten met verdere modernisering van de agrarische sector waarbij de melkrobot en het agrarisch natuurbeheer centraal staan.
Stikstofaanpak – zeven redenen waarom het op Schier wel lukt
Maatschappelijke vraagstukken helpen oplossen waarbij veel partijen betrokken zijn, daar heeft Irene van Dorp veel ervaring in. Door een sfeer te creëren waarin alle partijen de ruimte voelen om hun belangen in te brengen, open het gesprek te voeren en door te pakken, bereikt ze haar doelen, zo beschrijft de website van partner in ruimte en ontwikkeling Wing haar procesbegeleider. Anderhalf jaar is ze intensief betrokken geweest bij het project Biodivers boeren op Schiermonnikoog.
We zijn er nog niet, schrijft ze op 28 maart 2022. ,,Papieren afspraken moeten worden omgezet in beleid, betalingsregelingen en vergunningen. Maar het begin is er: eind 2021 is de melkveestapel verkleind, is de eerste kaas geproduceerd en wordt deze grif verkocht in de winkel op het eiland en aan de vaste wal. Het is niet realistisch om zo’n intensief proces in tijd en geld voor elk gebied in Nederland op te zetten. Maar er zijn zeker lessen uit dit project te trekken voor de gebiedsgerichte aanpak van de stikstofproblematiek in Nederland”:
‘De Melkveerevolutie‘ is een leerzaam en verhelderend voorbeeld voor de transitie naar een duurzame landbouw, lees ik op de achterflap van het op 25 mei 2022 te verschijnen boek van Jan Willem Erisman en Koen van Wijk, freelance journalist, gespecialiseerd in de land- en tuinbouwsector – voor alle boeren, ondernemers in de agrobusiness, landschapsspecialisten, bestuurders, beleidsontwikkelaars in heel Nederland.
1 miljoen euro voor zuivelcoöperatie ‘Zuivelhoeve’ op Schiermonnikoog
Dik een jaar na de aanvraag in 2021 van subsidie bij de provincie Fryslân voor de ontwikkeling van een eigen kaasmakerij op het eiland gaat de kogel door de kerk. Het verzoek wordt juni 2022 gehonoreerd: de provincie verleent een subsidie van 1 miljoen euro aan de nieuwe zuivelcoöperatieZuivelhoeve op Schiermonnikoog. De bijdrage aan de boeren komt uit een overeenkomst die het Rijk en de provincie Fryslân op 25 september vorig jaar met de melkveehouders op Schiermonnikoog hebben gesloten.
De natuur versterken en tegelijk investeren in toekomstbestendige landbouw. Dat is de opdracht van minister Christianne van der Wal van Natuur en Stikstof. Het is ook het levenswerk van de Leidse hoogleraar Jan Willem Erisman. Hij doet al zijn hele carrière onderzoek naar stikstof en laat zien dat het kan, natuur én landbouw. Op 9 juni 2022, een dag voordat het kabinet Rutte IV ingrijpende regionale maatregelen om de stikstof-uitstoot naar de lucht te verminderen afkondigde, bood hij zijn boek ‘De melkveerevolutie. De lessen van de landbouwtransitie op Schier-monnikoog‘ aan de minister aan. De minister kende het voorbeeld van Schiermonnikoog al. Ze vindt het inspirerend en hoopvol. Blij met het boek is ze ook: .
,,Dit gaat mij helpen. ‘Het is een steun in de rug voor mijn beleid.”
Christianne van der Wal, minister Natuur en Stikstof
‘Onontkoombare transitie naar een vitaal landelijk gebied’
Ons land staat voor ingrijpende opgaven als het gaat om het verbeteren van onze natuur, klimaat en waterkwaliteit. De indicatieve stikstofreductiedoelen vragen per gebied zo snel mogelijk actie van de sectoren industrie, bouw, mobiliteit en landbouw. Met name de opgave voor de landbouw is groot. Hiervoor is nodig dat agrarisch ondernemers versneld de transitie doormaken naar kringlooplandbouw in 2030. We willen de land- en tuinbouw gericht ondersteunen om deze noodzakelijke verandering door te maken en daar sterker uit te komen. Dat schrijven ministers Staghouwer van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit en Van der Wal voor Natuur en Stikstof op 10 juni 2022 in twee brieven aan de Tweede Kamer.
Zeer ingrijpende stikstofplannen kabinet gepresenteerd via de ‘Startnotitie Nationaal Programma Landelijk Gebied’ (NPLG)
Vergezeld van de brief van minister Van der Wal (Stikstof en Natuur) gaat haar ‘Startnotitie Nationaal Programma Landelijk Gebied’ die ze dezelfde dag aanbiedt aan de Tweede Kamer. Ze deed dit mede namens de minister van Infrastructuur en Waterstaat en de minister voor Volkshuisvesting en Ruimtelijke Ordening. Duidelijk is dat dit enorme offers zal vragen van de agrarische sector, met grote verschillen tussen de regio’s in Nederland, meldt het Nederlands Centrum Mestverwaarding (NCM), dat in 2018 van start is gegaan. Het NCM wil voor Nederland een centraal aanspreekpunt zijn voor het bedrijfsleven, overheden, de wetenschap en anderen op het thema mestverwaarding.
.
Blijvende oplossingen voor opgaves als natuur (waaronder stikstof), waterkwaliteit en klimaat. Dat is de opdracht van het kabinet en het doel van het Nationaal Programma Landelijk Gebied (NPLG). Door in een gebiedsgerichte aanpak maatregelen voor natuur, klimaat, bodem en water slim te combineren, herstelt de natuur en komt er meer ruimte voor vergunningverlening.
Niet alles kan meer overal. Ondernemers en projecten – of het nu gaat om industrie, bouw, mobiliteit of landbouw – moeten bij hun activiteiten voldoen aan de draagkracht van het gebied. Met het Nationaal Programma Landelijk Gebied wordt gewerkt aan een vitaal landelijk gebied met een gezonde natuur. Met perspectief voor ondernemers en economie. Het Rijk legt in het NPLG de structurerende, richtinggevende keuzes en regionale doelen vast, zodat de landelijke doelen onontkoombaar worden gehaald. Dit vormt de basis voor de uitwerking van integrale gebiedsprogramma’s onder regie van de provincies, die hiermee een grote opgave moeten invullen.
De minister heeft een kaart van Nederland laten maken met een ruimtelijke weergave van de benodigde reductie van de emissie (uitstoot) van stikstof. Hierin is te zien dat er grote verschillen zijn binnen Nederland: in delen van Nederland is het doel 12 procent reductie, maar in 131 Natura2000-gebieden moet de emissie met meer dan 95 procent dalen en in een ring eromheen van circa 2 kilometer met 70 procent. Deze kaart is richtinggevend en een doorvertaling van de landelijke doelstelling om in 2030 74 procent van het areaal stikstofgevoelige natuur onder de zogenaamde kritische depositiewaarde (KDW) te brengen.
Het kabinet bevestigt hiermee dat ze kiezen voor een gebiedsgerichte aanpak in plaats van een generieke aanpak ten aanzien van ammoniak (NH3)-emissie uit de landbouw. Met andere woorden: hoe dichter bij een voor stikstof gevoelig natuurgebied, hoe groter de opgave. De minister spreekt over de pijnlijke constatering dat niet alle agrariërs door kunnen met hun bedrijf. Voor NOx (stikstofoxide) kiest het kabinet wel voor een generiek beleid, echter de richtinggevende doelen worden pas in begin 2023 bekendgemaakt.
‘Stikstofwappies’ – Van gidseiland naar nachtmerrie in negen maanden tijd
Vorige zomer was Schiermonnikoog nog ons beloofde land. Daar dankten de boeren vrijwillig de helft van hun koeien af, begonnen ze de natuur te vertroetelen – alles biologisch en lokaal, compleet met schaapskudde en rustiek kaaswinkeltje. Nu vrezen diezelfde boeren voor hun voortbestaan, klagen ze over onduidelijk-heid, en keren ze zich tegen de overheid, stelt Christiaan Weijts in het opiniestuk ‘Stikstof-wappies‘ een week na de twee ‘ministersbrieven’ in NRC.
,,Van gidseiland naar nachtmerrie in negen maanden tijd. Hoe krijg je het voor elkaar om zoveel bereidwilligheid te verklungelen? Door een stikstofplan te presenteren?”
Christiaan Weijts, columnist NRC
Eilandboeren vertwijfeld: ’Ze gaan met de bezem door de porseleinkast’
Wat is er aan de hand? In de stikstofplannen van het kabinet kunnen de boeren op Schiermonnikoog reduceren wat ze willen, ze gaan nooit de beoogde ’emissiereductie-doelstellingen’ voor het eiland – tot wel 95 procent – halen, schrijft Wierd Duk in De Telegraaf. Ludie van der Bijl: „Dat betekent voor ons einde verhaal.” Precies dit begreep Ludie’s dochter Arianne, ze is 22 en wil later heel graag het bedrijf overnemen, toen ze vroeg: ’Wat moet ik nu?’
Is er nog toekomst voor boeren op een Fries Waddeneiland? Dat is aan de provincie, zegt minister Christianne van der Wal: ‘Die kaart is richtgevend’
Beeld: Leeuwarder Courant
Of boeren in de toekomst nog mogelijk is op een Fries Waddeneiland, is aan de provincie. ,,De stikstofkaart is een richtinggevende kaart. Ja, het is een vertrekpunt.” Dat zei minister Christianne van der Wal voor Natuur en Stikstof op maandag 20 juni 2022 desgevraagd, na afloop van het Waddencongres, ‘De Toogdag voor de Wadden‘, in Delfzijl met als thema Kusten voor de toekomst.
De kaart met emissiereductiedoelstellingen die Van der Wal vrijdag 10 juni naar buiten bracht zorgde voor schertsende reacties als het om de Waddeneilanden ging, tekent Goos Bies op in Leeuwarder Courant op 20 juni 2022. Zo moet volgens de stikstofkaart vrijwel heel Vlieland de stikstofuitstoot met 95 procent terugdringen, terwijl het eiland geen enkele boer huisvest. Ook op grote delen van Terschelling, Schiermonnikoog en Ameland is die opgave zo groot. ,,Het is een totaal, een optelsom. Er is ruimte om te schuiven met die percentages”, legde Van der Wal uit.
,,Iedere provincie kan in overleg met gemeenten, boeren, natuurbeschermers en anderen de uitvoering wijzigen. Als daar een goede onderbouwing voor is. We moeten het met elkaar doen.”
Christianne van der Wal, Minister voor Natuur en Stikstof
Gedeputeerde provincie Fryslân, Klaas Fokkinga, verkiest z’n eigen stikstofplannen boven die van het kabinet
De ‘kleurplaat van het kabinet’, zoals gedeputeerde Klaas Fokkinga de overzichtskaart met stikstofdoelen per gebied van minister Van der Wal noemt, viel bij de provincie Fryslân helemaal slecht. Gedeputeerde Staten en Provinciale Staten van Friesland werden het in mei 2022 – een maand dus, voordat de landelijke stikstofdoelstellingen en -middelen bekend gemaakt werden – juist eens over de Friese stikstofaanpak.
,,Sinds afgelopen vrijdag (10 juni, red.) is het weer het oude liedje: boze boeren, onbegrip, onvrede, polarisatie, de-politiek-heeft-het-gedaan-meningen. Ik ha noch tsjin it ministearje sein: wês no hiel foarsichtich mei kaartsjes dy’t je de doar út dogge. It begjint in eigen libben te lieden. En toch ha se it dien…’’
Klaas Fokkinga, gedeputeerde provincie Fryslân
In heel Friesland moet volgens die aanpak de uitstoot met een kwart worden verminderd; in de Zuidoosthoek, bij de natuurgebieden met de helft. De provincie denkt dat het zonder verplichte uitkoop van boeren kan, maar met bedrijfsverplaatsing, nieuwe bedrijfsvormen en vrijwillige uitkoop. Volgens Gedeputeerde Fokkinga voldoet de provincie Fryslân aan de nu geldende stikstofwet. ,,Het kabinet gaat nu verder dan de wet met de stikstofbrief waarin het rept over reducties tot 97 procent van de gemeten uitstoot.”
Voor Friese begrippen zit de provincie hard in de wedstrijd, schrijft Ton van der Laan in Leeuwarder Courant van 14 juni. Gedeputeerde Staten kiezen eigen beleid boven dat van het rijk, terwijl dat betaalt – en bepaalt. Wat de tegengerichtheid vergroot, is dat de provincie tot de beruchte vrijdag niet wist dat het veenweidegebied, het zuidwesten van de provincie en de Waddeneilanden op de ‘kleurplaat van het kabinet’ zouden staan. Fokkinga was er ,,fernuvere’’ (verrast, red.) over, ,,en eins bin ik it noch hieltyd’’.
De Friese aanpak stikstof, Provincie Fryslân, 26 oktober 2021.
Komt er met de ‘Startnotitie voor het Nationaal Programma Landelijk Gebied’ een omslag in de Nederlandse landbouw?
Bestuurskundige Hens Runhaar moet het nog zien. Of de landbouw, in het bijzonder de veehouderij, een omslag gaat maken nu minister Van der Wal (Natuur en Stikstof, VVD) bekend heeft gemaakt hoe drastisch de uitstoot van stikstof terug moet – afhankelijk van het gebied varieert dat van 12 tot 70 procent, schrijft Marcel Aan de Brugh op 17 juni 2022in NRC. .
Runhaar bestudeert waarom duurzame initiatieven in de landbouw wel of niet aanslaan. Hij is universitair hoofddocent aan de Universiteit Utrecht en gasthoogleraar aan de Wageningen Universiteit & Research. Eerder dit jaar publiceerde hij met collega’s een artikel in Agricultural Systems waarin ze de mechanismen blootleggen die de omslag naar een duurzamere melkveehouderij blokkeren. Vorig jaar somde hij in een ander artikel de vier kritieke voorwaarden op voor een zogeheten agro-ecologische omslag in de Europese landbouw.
„Er is vaker door de politiek aangekondigd dat het roer om moet, maar dan liep het daarna toch vast, en ging de sector gewoon op dezelfde voet door. Ik hou mijn hart nu vast.”
Stikstofprofessor Erisman: ,,De boeren zijn de dupe van het systeem. Het hele systeem moet om!”
Jan Willem Erisman mist in de verhitte discussie over stikstofreductie een duidelijk perspectief voor de boeren ‘én voor de hele keten van bedrijven die ‘achter’ de boer zaken doen’, zegt hij tegen interviewer Annet van Aarsen, die verslag doet in de weekendbijlage van Noord Hollands Dagblad op 18 juni 2022. Hij pleit nadrukkelijk voor systeemverandering. Ik neem, omdat dit interview achter de betaalmuur zit, het artikel hieronder integraal op:
Gelderse Vallei-dorp Stroe maakt zich op voor een groot boeren-(stikstof)protest – ,,We keren Den Haag de rug toe!”
Het dorp Stroe in Gelderland maakt zich op voor een grote demonstratie. Op 22 juni 2022 worden tienduizenden mensen verwacht in de plaats met slechts 1.670 inwoners. ,,Het kan wel eens vier tot vijf keer groter worden dan we eerder hebben gezien”, zegt Jeroen van Maanen, lid van de Nederlandse Melkveehoudersvakbond – hij treedt op als woordvoerder van de actievoerders. ,,Het wordt een positieve demonstratie, met de rug naar Den Haag.”
Sinds minister Christianne van der Wal voor Natuur en Stikstof op 10 juni de doelen presenteerde om de stikstofcrisis met Nederland het hoofd te bieden, rommelt het. Na tientallen jaren is de kogel door de kerk en zijn de doelen van de regerende partijen bekendgemaakt. De achterbannen van coalitiepartijen VVD en CDA roeren zich en de boeren zoeken elkaar weer op. Op woensdag 22 juni, de dag dat de Tweede Kamer met stikstof-minister Van der Wal debatteert in Den Haag, keren de boeren vanuit de Veluwe de rug naar de politici.
,,We willen met alle landbouworganisaties een statement maken. En dat gaat gebeuren in het kleine Stroe. Zoals bekend strijden we al sinds 2019 tegen het stikstofverhaal. Nu daar onlangs de bizarre brieven en plannen van Van der Wal bijkwamen, werd het weer tijd voor een demonstratie.”
Jeroen van Maanen, Nederlandse Melkveehoudersvakbond, woordvoerder actievoerders
De organisatie verwacht veel mensen en ‘houdt vast aan de positieve toon’. Hoewel de leider van Farmers Defense Forcein De Volkskrant nog grootschalige acties suggereert, ziet Jeroen van Maanen de demonstratie vooral als een samenzijn. ,,We krijgen goede sprekers en blijven positief in de samenkomst, maar daarbinnen zit wel een keiharde boodschap.” Marja Sol doet voor EenVandaag verslag
Gelderse dorp Stroe maakt zich op voor een groot boeren(stikstof)protest, Kunst en Landschap (Bron: EenVandaag, 18 juni 2022), 19 juni 2022.
Woensdag 22 juni 2022: ‘D-Day – Wij trekken hier een streep!’
Woensdag 22 juni: D-day, Agractie Nederland, 18 juni 2022.
Stroe zet zich schrap voor massaal boerenprotest
Stroe zet zich schrap voor massaal boerenprotest, Omroep Gelderland, 21 juni 2022.
Jan Willem Erisman over de stikstofcrisis: ‘Het meetmodel werkt, maar de minister haalt er te hoge reductiedoelen uit’
Het kabinet wil dus ingrijpende regionale en gebiedsgerichte maatregelen nemen om de stikstofuitstoot naar de lucht te verminderen. Een vraag die tegenstanders opwerpen, is of er wel voldoende kennis is om zulke rigoureuze maatregelen te treffen. En kan dat wel met alleen modellen? Het gesprek zou volgens Jan Willem Erisman moeten gaan over de keuzes die we nu moeten maken op basis van de toepassing van het (gevalideerde) model.
We weten hoeveel stikstof waar wordt uitgestoten en ook hoeveel reductie er nodig is in natuurgebieden. Wat het model en de wet níét voorschrijven, zegt Erisman, is hoe je de nodige afname in die natuurgebieden bereikt. Er zijn verschillende mogelijkheden: geef je iedereen de (generieke) opdracht om de helft minder stikstof uit te stoten, zoals in het regeerakkoord staat? Of neem je verschillende (bij voorkeur integrale) maatregelen voor landbouw en andere sectoren?
,,Het verschil in uitkomst is namelijk veel groter dan de onzeker-heid in de modellen. Laten we vanaf nu discussiëren over hoeveel en waar we de stikstofuitstoot moeten reduceren om de natuur te beschermen.”
Jan Willem Erisman, hoogleraar Milieu en Duurzaamheid, Centrum voor Milieuwetenschappen Leiden (CML)
‘Meer stikstofreductie dan nodig in kabinetsplannen, zegt stikstofprofessor Jan Willem Erisman’
Doe niet meer dan nodig is, zegt Erisman, de volgende dag in het Leids Dagblad. De natuur gaat hem aan het hart maar de stikstofreducties die minister Christianne van der Wal de boeren wil opleggen, zijn onnodig hoog. Als adviseur zat Jan Willem Erisman in het voorjaar van 2022 regelmatig aan tafel op het ministerie. Op 17 juni vertelt hij openhartig welke adviezen niet zijn overgenomen. Erisman is tégen de uiterst gedetailleerde kaart die de stikstofminister op 10 juni bij haar startnotitie voor het Nationaal Programma Landelijk Gebied presenteerde.
‘Even tot hier’: ,,We sidderen met zijn allen nog een beetje na van alle gedoe rond… stikstof!”
,,We sidderen met zijn allen nog een beetje na van alle gedoe rond… stikstof!”, opent Niels van der Laan de laatste uitzending van het seizoen (18 juni 2022) van het cabareteske nieuwsprogramma ‘Even tot hier‘. Van der Laan en zijn collega Jeroen Woe maken iedere week létterlijk een voorstelling van de week: met live-publiek, de muzikale gast, scherpe grappen en een simpel liedje over een best wel ingewikkeld onderwerp.
Riemen vast om op razend tempo al het nieuws de revue te laten passeren. Eerste item in deze uitzending, zoals gezegd: stikstof! Klik op de illustratie hieronder om de zeer goed bekeken aflevering (ook) te bekijken. Sterk staaltje Kunst en Landschap.
,,Het is een CT-scan van patiënt Nederland in een nog weer iets hogere resolutie, maar voor het behandelplan verwijst men door naar de provincie. Als je zo’n verpletterende tijding geeft, mag je daar wel íets van compensatieplan bij leveren, of een begeleidings- en omscholingstraject. Nu laten we alleen de bom inslaan en zuchten daarna gut gut, wat zijn die boertjes weer boos.”
Christiaan Weijts, columnist NRC
Een van die boertjes is Peter Oosterhof, biologisch boer in Foxwolde, in natuurgebied De Onlanden, bij Peize, op de Drents-Groningse grens. Hij is behoorlijk boos over de plannen, die ook hem waarschijnlijk dwingen flink in te gaan krimpen.Oosterhof ruilde in 2007 een deel van zijn land met stichting Het Drents Landschap en Staatsbosbeheer om De Onlanden mogelijk te maken. Nu zorgt datzelfde natuurgebied ervoor dat hij met een kleinere veestapel moet boeren. Als tenminste de stikstofplannen die minister Christianne van der Wal presenteerde, doorgaan.
,,Ze moeten me hier dood wegdragen. Ik ga niet verplaatsen. Ik ben hier geboren en als ik hier niet niet op deze manier kan boeren dan stop ik ermee.”
Peter Oosterhof, biologisch boer in Foxwolde
Deze boer ruilde zijn land voor de Onlanden, en ziet nu zijn bedrijf in gevaar komen, DVHN, 20 juni 2022.
Peter Oosterhof, geen onbekende voor Kunst en Landschap – hij komt uitgebreid ‘in beeld’ in de kringlooplandbouwspecial van het multimediale platform in oprichting – is op 20 juni 2022 te gast in de ‘Live‘-studio van Leeuwarder Courant en Dagblad van het Noorden, samen met Han Olff, hoogleraar ecologie aan de Rijksuniversiteit Groningen. Ze zijn beide boos. ,,We zitten nu in de penari, doordat er bewust een transitie is gesaboteerd.
DVHN Live: Waarom is stikstof zo bedreigend en hoe zit het in andere landen?, DVHN, 20 juni 2022.
Op naar een ‘Natuurinclusieve (Noord Nederlandse) samen-leving in 2050’
Het project Biodivers boeren op Schiermonnikoog is een perfect voorbeeld van landschaps-inclusieve kringlooplandbouw. En dat worden er (ook in Noord Nederland hopelijk) steeds meer! Goed voorbeeld, doet volgen, zeg maar. Kunst en Landschap volgt de noordelijke vooroplopers al een tijdje en dat gaan we met de nieuwe stikstofplannen intensiveren – in een nieuwe special! Die start uiteraard op 22 juni 2022. Volg ons op de socials! Op naar een duurzame, veerkrachtige en circulaire toekomst! Op naar een ‘Natuurinclusieve (Noord Nederlandse) samenleving in 2050.
Naar de kringlooplandbouwspecial van Kunst en Landschap:
