Wat wordt de toekomst van DATACENTERS in Nederland? De roep om TRANSPARANTIE en EERLIJKE afwegingen wordt steeds luider!
Overal in Nederland verrijzen steeds meer gigantische datacentra, ondanks groeiende lokale weerstand. In de Wieringermeerpolder beginnen multinationals zelfs al zonder vergunningen met bouwen. De Gemeente Zeewolde, een groeigemeente met zo’n 23.000 inwoners, heeft – ondanks sterk ontraden van het College van Rijksadviseurs – vergevorderde plannen voor de bouw van het derde ‘hyperscale’ datacenter van Nederland. In Groningen raakten ze in het late voorjaar van 2021 in de ban van Google, met vriendjespolitiek tot gevolg. De Nieuwsuur-uitzending en longreads van verslaggever Bas Haan hierover deden veel stof opwaaien. Sinds kort staat zelfs de Gemeente Appingedam op de nominatie voor een hyperscale datacenter. Wie is er eigenlijk verantwoordelijk? Wat wordt er allemaal gebouwd? Who’s in charge?
2014: Nieuw datacentrum Google verrijst in Eemshaven – Groningen
De bouw van het Google-datacentrum in de Eemshaven begint komend jaar, melden Reinier Kist en Wubby Luyendijk in NRC op 23 september 2014. Begin 2016, is de bedoeling, moet het centrum in gebruik worden genomen. De komst van Google is onder strikte geheimhouding voorbereid. In sneltreinvaart zijn alle procedures doorlopen. Juli-2014 publiceerde de provincie Groningen een vergunning die was verstrekt aan het Engelse ingenieursbureau Deerns Ltd UK, dat is ingeschakeld door Google. De schop(pen) kon(den) in de grond!
Men was opgetogen in het Noorden. Groningen Seaports heeft een grote vis aan de haak geslagen. In de Eemshaven investeert internetgigant Google 600 miljoen euro in een enorm datacenter. Het betekent werkgelegenheid voor vele honderden mensen tijdens en na de bouw – ook in de regio, zo ging het verhaal..
„Deze investering van Google laat zien dat het Noorden een aantrekkelijk gebied is om in te investeren. Er ligt een betrouwbare energie- en ICT-infrastructuur. De komst van dit centrum is goed voor de regionale werkgelegenheid en economie.”
Toenmalig Minister Henk Kamp (2014)
Minister Henk Kamp van Economische Zaken stak samen met de wereldtop van Google symbolisch de schop de grond in voor de bouw van het nieuwe datacenter. Hij deed dat op een plek die ooit als landbouwgrond op zee is gewonnen, waar boeren decennia achtereen in de Groningse klei hun aardappelen, bieten en graan verbouwden. Daar wordt nu gewerkt aan de frontlinie van hoogtechnologische ontwikkelingen. Het is een vernieuwing die vol zit van symboliek en analogieën, zo concludeert Groningen Seaports in haar Jaarverslag 2014:
,,Want zoals de landbouwers hier belangrijk voor ons allemaal waren met de voedingsmiddelen en grondstoffen die ze produceerden, zo zijn het nu technologie-bedrijven die op dezelfde plek hun invloed op ons leven laten gelden, al is dat op een geheel andere wijze. Groningen Seaports is er trots op dat het bedrijf een leidende rol heeft mogen vervullen in de totstandkoming van deze belangrijke en nieuwe situatie.“
Groningen Seaports (Jaarverslag 2014)
Oostpolder moet plaatsmaken voor uitbreiding Eemshaven
De provincie Groningen en de gemeente Het Hogeland willen de Eemshaven sterk uitbreiden. Het op 13 april 2021 gepresenteerde plan is om een bedrijventerrein te ontwikkelen in de Oostpolder, het gebied direct ten zuiden van de Eemshaven. Met de uitbreidingsplannen willen de provincie Groningen en de Groningse gemeente vooral (nieuwe) werkgelegenheid creëren.
Op 17 april 2021 konden omwonenden (digitaal vanwege Corona) persoonlijk in gesprek met gedeputeerde Mirjam Wulfse en wethouder Eltjo Dijkhuis. Via de website ‘Het Digitale Diggelschip‘ was informatie te vinden. Daarna volgt een uitgebreid ’participatietraject’.
De gemeente en provincie zeggen zich met name te richten op bedrijven uit de sectoren waterstof, batterijen, datacenters, windenergie, automotive en ook op nieuwe vormen van hightech-bedrijven. De Oostpolder is volgens hen voor al deze sectoren een geschikte locatie. Daar is niet iedereen blij mee.
Datacenters verwachten de komende jaren een verdere groei
Bij de Dutch Data Center Association (DDA) aangesloten datacenters verwachten de komende jaren een verdere groei. Voorzien wordt een toename van 211.000 m2 datavloer, waarvan een derde buiten de Metropool Regio Amsterdam (MRA). De groei vindt plaats in alle regio’s. De coronacrisis heeft deze groei in een stroomversnelling gebracht. Het ‘gevecht om de ruimte’ is losgebarsten.
En weg is het landschap, in één generatie, met dank aan de megadozen
De roep om landelijke regie en de discussie over hoe ons land ‘slim’ ruimtelijk te ordenen beheerst de media meer dan ooit. Eind januari 2021 deed ook landschapsarchitect Adriaan Geuze – voor Groningen geen onbekende, gezien zijn ‘recente’ betrokkenheid als ‘ideeënverzamelaar’ bij Toukomst, een NPG-programma waarbij grootse plannen voor de toekomst van Groningen onderzocht worden – een (stevige) duit in het zakje. Geuze maakt zich zorgen over de sluipende manier waarop het prachtige Nederlandse cultuurlandschap ‘verramsjt’. Is de nieuwe, datagedreven besteleconomie te verzoenen met ons landschap? Adriaan Geuze denkt van wel, mits er een paar duidelijke spelregels worden afgesproken. Eén:
,,Nooit op vruchtbare landbouwgrond: die is voor aardappels, en tarwe. Beter dan in de Wieringermeer wordt de bodem niet, daar is het al fout gegaan.”
Adriaan Geuze
En veel belangrijker nog:
,,De ruimtevretende sectoren – energie, landbouw, distributie, datacenters, grootschalige woningbouw – kun je niet overlaten aan gemeenten en provincies. Dat moet je landelijk regelen, net als de waterhuishouding, snelwegen en zware industrie.”
Adriaan Geuze
Nederland gedraagt zich volgens Geuze op het gebied van ruimtelijke ordening als een chihuahua: die weet ook niet dat-ie klein is. ,,Waarom laat je anders toe dat in zo’n schaars, dichtbevolkt land gebouwen ontstaan met een vloeroppervlak van soms tientallen hectares, plat als een pannenkoek?” Wybo Algra vatte het gesprek dat hij had met Adriaan Geuze fraai samen in een ‘alarmerend’ artikel: ‘En weg is het landschap, in één generatie, met dank aan de megadozen‘ (Trouw, 22 januari 2021). ,,Ik hoop dat de ‘boodschap’ bij de noordelijke bestuurders en politici aankomt”, schreef ik op de hoofdpagina van Kunst en Landschap.
En weg is het landschap, in één generatie, met dank aan de megadozen
Wybo Algra, Trouw, 22 januari 2021
Wat is de toekomst van datacenters in Nederland?
In bovenstaand artikel van Wybo Algra wordt gesproken over zogeheten hyperscales – de enorme datacenters van Google en Microsoft worden daarbij als voorbeeld genoemd. Er zijn verschillende typen datacentra – niet elk centrum ‘kan’ op elke plek, of heeft om verschillende redenen de voorkeur van de exploitant. Als je weet welk ’type’ datacentrum het betreft, begrijp je ook beter welke locatiebeslissingen men maakt.
Op basis van een voorspelling van ING meldt de eerste spreker, Maurice Kuipers, dat het dataverkeer de komende tien jaar gaat vertwintigvoudigen: meer videostreaming, mobiele apparaten, opslag, 5G, Internet of Things (IoT) en cloud computing.
Hoe dat zit en welke toekomst we mogelijkerwijs tegemoet gaan met datacenters in ons land wordt uitgelegd op het webinar ‘Toekomst van datacenters in Nederland‘, dat op 10 juni 2020 georganiseerd werd door Buck Consultants International en Vastgoedmarkt. Servaas van der Laan, hoofdredacteur van Vastgoedmarkt, modereert. Aanrader voor (overijverige) bestuurders en politici – en andere vooruitdenkers natuurlijk.
‘De polder wordt als wingewest verkocht aan databedrijven, hoog tijd dat het parlement ingrijpt’
Martijntje Smits is zo’n vooruitdenker. Als frequent spreker, schrijver en columnist voedt ze graag ‘de ‘grooves’ van het publieke debat over nieuwe wetenschap en technologie met frisse en doordachte perspectieven’, zo luidt de profielomschrijving op Linkedin. Op 13 februari 2021 schrijft ze een prachtig essay voor Trouw over ‘de vervaarlijk oprukkende kolonisering van de polder door de grote databedrijven, die er ook nog eens bijna alle opgewekte groene elektriciteit opslurpen. Of: wat de hamburger gemeen heeft met datacenter en hoe door Nederland als ‘Digital Gateway to Europe’ de schaarse grond en energie worden verkocht voor spiegeltjes en kraaltjes.’ – haar introductie van het artikel op datzelfde Linkedin. Ze vindt het ‘hoog tijd dat het parlement ingrijpt’. Waarom maken we van datacenters geen nutsbedrijven?
De polder wordt als wingewest verkocht aan databedrijven, hoog tijd dat het parlement ingrijpt
Martijntje Smits, Trouw, 13 februari 2021
‘De cloud laat ons water verdampen. Wie zorgt dat er straks nog genoeg is?’
De ’techreuzen der aarde’ slurpen niet alleen veel electriciteit op, om de datacenters te koelen laten ze ook nog eens grote hoeveelheden koelwater verdampen. In een deel van de gevallen komt dat water zelfs uit de drinkwaterleiding. Maar ook als het om koeling met ‘gewoon’ oppervlaktewater gaat, kan dat een probleem vormen. Nederland kampt ‘s zomers namelijk – door klimaatverandering in toenemende mate – steeds vaker met watertekorten. Waterschappen en provincies maken zich dan ook ernstig zorgen.
In onderstaande longread van Daniël van Kessel, die hij apetrots – zijn eerste – voor Follow the Money (FTM) schreef, lees je hoe die watervraag in droge zomers een probleem kan veroorzaken. En hoe een gebrek aan sturing vanuit de overheid er – samen met de concurrentiestrijd tussen gemeentes om het ‘binnenhalen’ van techbedrijven – voor zorgt dat (vooralsnog) een oplossing uitblijft.
Van Kessel en het FTM-team sprak met ambtenaren van waterschappen en provincies, drinkwaterbedrijven, (water)juristen en een hoogleraar hydrologie. Ook las hij bestemmingsplannen, vergunningaanvragen en rapporten om na te gaan in hoeverre de koelwatervraag van grote datacenters bekend is en wat overheden doen om dit in goede banen te leiden.
‘De cloud laat ons water verdampen. Wie zorgt dat er straks nog genoeg is?’
Daniël van Kessel, Follow the Money, 1 april 2021
.
(Nb. Uiteraard vind je dit FTM-artikel van Daniël van Kessel ook terug in het april-maandoverzicht van de klimaat-, water en zeespiegelstijging-special van Kunst en Landschap.)
Pakhuis de Zwijger start verkenning datacenters in kader van programmareeks ‘Ruimte! Ruimte! Ruimte!’
Beeldbellen, online gamen, internetten en livestreamen is – te meer door het Coronavirus – onderdeel van ons dagelijkse leven en datacenters voorzien ons in deze behoefte. Met de opmars van 5G, zelfrijdende auto’s en slimme technologie zal ons datagebruik exponentieel toenemen – veel extra datacenters zijn hiervoor nodig.
Op 14 april 2021 start Pakhuis de Zwijger een verkennende aflevering over datacenters in het kader van de programmareeks ‘Ruimte! Ruimte! Ruimte!‘. Ik houd deze prachtige reeks (sinds de start in het najaar van 2020) goed in de gaten. En, je hebt geluk, je kunt de gemiste afleveringen terugkijken via een speciale playlist van het YouTube-kanaal van Kunst en Landschap. Terzake:
Wat gebeurt er nu eigenlijk in een datacenter? Waarom hebben we ze nodig, en waaruit bestaat de ruimtelijke opgave om deze megadozen een ‘juiste’, weloverwogen plek in ons (Noord) Nederlandse landschap te geven? Welke critera spelen daarbij een rol?
Meer dataverkeer, dus meer datacenters. Die hoeven niet per se in Nederland te komen
Er zijn meer datacenters nodig, maar waar? Een rapport daarover heeft de woede van de branche gewekt, schrijft Hanne Obbink op 5 juli 2021 in Trouw. Nederland wil ‘digitale koploper’ zijn in Europa. Is het daarvoor nodig dat er meer datacenters worden gebouwd in Nederland? Niet per se, concludeert adviesbureau Buck Consultants in een rapport dat het schreef in opdracht van het ministerie van Economische Zaken en Klimaat (EZK). Voor de gebruikers maakt het niet uit of die centers in Nederland of elders in Europa staan.
De behoefte aan datacenters zal groeien, daarover is iedereen het eens. Het dataverkeer zal tussen nu en 2030 vertwintigvoudigen, stelt Buck in zijn rapport. Dat betekent niet dat er tegen die tijd twintig keer zoveel datacenters nodig zijn. Tegelijkertijd is de bijdrage van datacenters aan de economie beperkt. Veel banen leveren ze niet op, de bijdrage aan het bruto binnenlands product is vrij klein en de ‘magneetkracht’ voor de vestiging van nieuwe bedrijven is ook niet groot.
Gevraagd naar een antwoord op de vraag van het ministerie van EZK of Nederlandse bedrijven schade oplopen als die nieuwe datacenters elders in Europa worden gebouwd, zegt Buck volmondig ‘nee’.
‘Driekwart van de Nederlandse datacenters bedient buitenland. Heeft Nederland wel zoveel datacenters nodig?‘
Nieuwe datacenters kunnen beter in het buitenland staan, denken de opstellers van onderzoek dat is uitgevoerd in opdracht van het ministerie van Economische Zaken en Klimaat, waaruit blijkt dat driekwart van de datacenters in Nederland niet de Nederlandse markt bedient en dat het weinig effect zou hebben als het kabinet stopt met het onder-steunen van de datacentergroei. Dat is de introductie van een artikel in Tweakers, een kritische technologie-community met meer dan een half miljoen leden met één grote passie: technologie. Het verscheen een week voor dat van Hanne Obbink in Trouw.
Dit tot grote ontsteltenis van de partijen die in de sector actief zijn, zo vervolgt redacteur Stephan Vegelien. ,,Ik ben verbijsterd door het rapport”, zegt Michiel Steltman van de stichting Digitale Infrastructuur Nederland. ,,Dit rapport leunt op sturende vragen zonder uit te zoeken wat datacenters brengen. Ik viel van mijn stoel bij het lezen.”
Het schept ook een interessant precedent; is een sector die voornamelijk exporteert, per definitie het accommoderen niet waard? ,,Eén landingsbaan op Schiphol is dan toch ook voldoende; de rest is voor doorvoer. En waarom verhandelen we zoveel bloemen, dat doen we ook voor het buitenland”, zegt Stijn Grove van de Dutch Datacenter Association. ,,De vraag die EZK wil beantwoorden met dit onderzoek, slaat nergens op.” Wat staat er precies in het kritische rapport, stelt Tweakers zichzelf de vraag, en waarom is de sector zo boos?
Driekwart van de Nederlandse datacenters bedient buitenland. Heeft Nederland wel zoveel datacenters nodig?
Stephan Vegelien, Tweakers, 28 juni 2021
‘Internetgigant wil datacenter bouwen in Appingedam’
Komt Google, Microsoft of Apple naar Appingedam? Eén van de grote techbedrijven heeft vergevorderde plannen voor een nieuw (hyperscale) datacentrum op bedrijventerrein Fivelpoort. Dat meldt Martin Drent op 1 september 2021 op RTV Noord. Om welke internetgigant het gaat, kan Martijn Doornbosch, projectontwikkelaar DPM Realiseert, nog niet zeggen.
Het College van Burgemeester en Wethouders van de gemeente Eemsdelta is op voorhand enthousiast over het plan dat in samenwerking met Team4 Architecten tot stand kwam. De gemeente houdt op donderdag 16 september 2021 een digitale info-avond over het plan. Meer informatie, incluis een videoverslag van de avond, vind je op de projectwebsite van fivelpoort2.
,,Het datacenter zorgt voor directe en indirecte werkgelegenheid en geeft een boost aan het ict-onderwijs in deze regio.”
Annalies Usmany, wethouder (Lokaal Belang Eemsdelta)
Ook hier is een deel van de omwonenden bepaald niet blij met de plannen voor een datacenter in Appingedam. Ze vinden dat hun uitzicht wordt verpest en zijn bang voor geluidsoverlast en waardedaling van hun huizen. De bewoners kunnen tot en met 30 september (4 weken) reageren op het voorlopig bestemmingsplan. Tijdens de info-avond liet een aantal van hen weten in ieder geval bezwaar te gaan maken. Men denkt zelfs al na over juridische stappen.
,,We gaan zeker een bezwaar indienen en proberen het plan tegen te houden. Als het moet tot aan de Raad van State aan toe”
Na het voorlopig bestemmingsplan komt het project in de ontwerpfase (ontwerp-bestemmingsplan). Betrokkenen kunnen in november en december 2021 (binnen zes weken) zienswijzen inleveren. Dat moet leiden tot het uiteindelijke vastgesteld bestemmingsplan. Na Beroep (ook hiervoor staat zes weken) bij de Raad van State hoopt men in maart-april 2022 van start te kunnen gaan met het inmiddels ‘Mistral‘-gedoopte project.
Kunst en Landschap: ‘Verlangen naar verandering. Zin in de toekomst!‘
,,In de zoektocht naar oplossingen voor de transities die op ons afkomen kunnen kunst en cultuur de motor voor verandering (sgezindheid) zijn, als spiegels van en voor ‘verbeelding’ van een hoopvolle toekomst.”
Robert Rosendal, initiatiefnemer Kunst en Landschap Noord Nederland
Uiteraard gaat Kunst en Landschap het Mistral-project op de voet volgen. Zo gauw als daar iets zinnigs over te melden is, kom ik er bij je op terug. Hoogstwaarschijnlijk met een separate Mistral-special. Dat geldt overigens ook voor de uitbreiding van het bedrijventerrein Oostpolder in Eemshaven. Daarnaast, maar wel sterk gerelateerd is Kunst en landschap druk in de weer met de ‘vriendjespolitiek‘-affaire, die Nieuwsuur-verslaggever Bas Haan in het late voorjaar van 2021 aan het licht bracht. Daar gaat zonder twijfel ook een special aan besteed worden. Tot slot, er gaan geruchten dat het noorden zinspeelt op nog meer hyperscales dan die in de Eemshaven en Appingedam; Winschoten en Emmen staan op de nominatie om ‘aan te haken’.
Volg en like onze socials (en deze website natuurlijk); ook via de handige Kunst en Landschap-specials-linktree blijf je goed op de hoogte.
Hoe de overheid schimmige miljoenendeals sloot en boeren dupeerde
(De video hieronder maakt deel uit van de afspeellijst ‘(Opening) Google – Eemshaven’ van het YouTube-kanaal van Kunst en Landschap. Abonneren mag.)
Winnaars en verliezers van de energietransitie; zijn inwoners en lokale bestuurders opgewassen tegen multinationals?
De wanstaltige blokkendozen, de (XXL) distributiecentra die ons landschap ontsieren, waren in eerste instantie de aanzet tot het willen oprichten van het multimediale platform Kunst en Landschap: een expertise-, organisatie-, productie- en journalistiek platform voor verbeelding van (en reflectie op) verandering. Met onder andere de enorme te verwachten toename van (hyperscale) datacenters in (Noord) Nederland voel ik die drang, om meer dan een reden, meer dan ooit. Voorbeeld:
Waar die drang vandaan komt, illustreer ik graag aan de hand van een prachtig geschreven ‘longread’ van NRC-journalisten Merijn Rengers en Carola Houtekamer die in het kader van de energietransitie wijzen op de werkwijze en praktijk(en) van multinationals, energiereuzen, -boeren en -cowboys die met grote omhalen van greenwashing lokale en provinciale bestuurders weten te interesseren – misleiden – voor hun projecten, en waarbij de uiteindelijke rekening bij de burger wordt neergelegd:
Gebroken beloftes: hoe de Wieringermeerpolder dichtslibde met windturbines en datacentra
Merijn Rengers en Carola Houtekamer, NRC, 5 juni 2020
Van graanschuur van Nederland naar hotspot voor datacenters: de Wieringermeer, ‘de polder die nooit stilstaat’
Oorspronkelijk is het nooit de bedoeling geweest, zegt Rein Koolen, historicus en inwoner van de Wieringermeerpolder. Het is totaal iets anders geworden; de glastuinbouw was op zich-zelf al iets vreemds voor onze polder en daar kwam later ook nog eens een bedrijventerrein bij met datacenters en windturbines. Maar ja, ‘er werken wel ontzettend veel mensen en naast de werkgelegenheid gaat het voor de gemeente met zijn leges en OZB (Onroerende-zaakbelasting, red.) natuurlijk om heel veel geld.’
De Wieringermeer is in twintig jaar tijd onherkenbaar veranderd. De NH Nieuws-docu-mentaire hieronder geeft een mooi inkijkje in de ontwikkeling ervan, vanaf de (eerste) inpoldering tot aan de winter van 2020. Ook de (in het hierboven besproken artikel) VVD-wethouder voor Economische Zaken in de gemeente Hollands Kroon, Theo Meskers, komt daarin aan het woord: ‘Van graanschuur van Nederland naar hotspot voor datacenters: de Wieringermeer‘.
‘Van ijsbergsla naar data. Grondpolitiek in de polder’
Een nog mooiere, bovenal ruimere blik op het landgebruik van de Wieringermeer, biedt Marten Kuijpers je met een prachtig essayistisch artikel in Archined, een onafhankelijke en kritische online community based website over stedenbouw, architectuur en landschaps-architectuur: ‘Van ijsbergsla naar data. Grondpolitiek in de polder‘ (8 maart 2021).
Hoezeer met de nieuwe activiteiten ook een abrupte breuk met de geschiedenis lijkt te ontstaan, zo zegt Kuijpers, in feite is het slechts een volgende stap in een voortdurend proces van intensivering van het grondgebruik dat de polder vanaf het begin heeft gekenmerkt. Alleen is nu de bodem zelf losgelaten en fungeert het enkel nog als grondvlak.
,,Met het loskomen van de grond zijn de nieuwe economische activiteiten ook zichtbaarder geworden, en dat stuit op steeds meer verzet.”
Marten Kuijpers, senior researcher bij Het Nieuwe Instituut
Provincie Noord-Holland begint handhavingsprocedure tegen ‘illegaal’ datacenter van Microsoft
De economische ‘activiteit’ in de Wieringermeer speelt zich dan weliswaar veelal af binnen de muren van de datacenters, het verzet tegen de ‘omhulsels’ is er niet minder om. Burgers, boeren en tuinders, maar ook de provincie Noord-Holland roert zich (meer en meer). Die laatste, in die mate, dat zij ertoe overging een handhavingsprocedure te starten tegen een (nieuw te bouwen) datacenter van Microsoft. Het College van Gedeputeerde Staten is van mening dat zij bevoegd gezag is voor de gehele (Wabo-) Omgevingsvergunning (zowel milieu/oprichting als bouw) voor het datacenter. De Bestuursrechter moest er zich nog voor de zomer van 2021 over buigen.
Noord-Holland begint procedure tegen datacenter van Microsoft
NOS Nieuws, 3 maart 2021
Zondag met Lubach: ‘Nederland als harde schijf’
,,Vattenfall heeft vandaag (30 september 2020, red.) het grootste Nederlandse windpark op land geopend. Het voormalige windpark Wieringermeer werd tijdens de opening officieel omgedoopt tot Prinses Ariane Windpark en bestaat uit 82 windmolens. Het windpark wekt voldoende elektriciteit op om 370.000 huishoudens van groene stroom te voorzien”, zo luidt de tekst op de webpagina van Vattenfall.
Arjen Lubach en zijn team las deze annonce ook, verifieerde een en ander, en presenteerde – op geheel eigen wijze – zijn onderzoeksgegevens op 11 oktober in de uitzending: ‘Zondag met Lubach: Nederland als harde schijf‘. Zet je schrap!
Vattenfall reageert op kritiek omwonenden
Ruben Lindenberg, projectdirecteur Vattenfall, de eigenaar van het windmolenpark, reageert voor de camera van NU.nl op de kritiek van omwonenden – ook, op geheel eigen wijze.
‘Gesjoemel met windmolensubsidie’
,,Windmolenparken schieten als paddenstoelen de grond uit en de politiek lijkt zich met de dag meer te beseffen dat het draagvlak daarvoor van wezenlijk belang is. En dus wordt de omwonenden niet alleen de lasten, maar ook de lusten beloofd. Totdat er hier in de Wieringermeerpolder ineens grote datacentra van Microsoft en Google kwamen, die nu de goede sier maken met groene stroom, terwijl de omwonenden achterblijven met de dagelijkse lasten. Windmolens ter verbetering van de wereld, of is het regelrechte symboolpolitiek?” Dit is Rutger Castricum, met de Hofbar:
Microsoft bouwt een datacentrum in de polder – zonder vergunning
In de Wieringermeerpolder verrijzen dus steeds meer gigantische datacentra, ondanks groeiende lokale weerstand. Ook zonder vergunningen beginnen multinationals al met bouwen. Wie is er eigenlijk verantwoordelijk en wat wordt er allemaal gebouwd? Luister hieronder naar een podcast van – opnieuw, ze hebben zich in het dossier datacenters vastgebeten – NRC-onderzoekers Carola Houtekamer en Merijn Rengers. Ditmaal gaan ze kijken bij een nieuw te bouwen datacenter voor Microsoft. Ze stuiten daarbij op een muur van geheimzinnigheid. Host en presentator: Floor Boon.
Provincie Noord-Holland wil minimale impact datacenters op omgeving
In de zomer van 2021 ontstond wrevel tussen de gemeente Hollands Kroon en de provincie Noord-Holland. Wie gaat er nou eigenlijk over de (uitbrei-ding van) datacenters? Juridische steekspelletjes tussen beide volgden. Daar ga ik je niet mee vermoeien. De provincie Noord-Holland wil volgens haar Concept Datacenterstrategie Noord-Holland (Tussenversie ter consultatie, 13 juli 2021) een aantrekkelijke vestigingslocatie voor datacenters zijn en blijven en daarmee de ICT-sector versterken.
Sterker, ze wil het meest duurzame en innovatieve datacenterknooppunt van Europa worden. Zij stelt daarom strenge eisen aan de komst van nieuwe datacenters. Maar er moet wel voldoende oog zijn voor het effect van datacenters op het landschap, de energievoorziening en het watergebruik en het benutten van de restwarmte. Daarom werkt de provincie aan een Noord-Hollandse datacenterstrategie. De Omgevingsdienst Noordzeekanaalgebied voert de vergunningverlening en het toezicht namens de provincie uit.
De concept-datacenterstrategie wordt met meerdere partijen besproken. Eind 2021 stellen Provinciale Staten een definitieve datacenterstrategie vast.
NH Nieuws brengt de toekomst van datacenters in de Wieringermeer in beeld
Op dit moment, december 2021 – de vierde coronagolf beleeft hoogtijdagen – zijn er drie datacenters (van Google en Microsoft) gevestigd op bedrijventerrein Agriport in Hollands Kroon. Plannen voor nog vijf anderen staan (voorlopig) weliswaar ‘on hold‘, maar zorgen wel voor veel onrust en vragen onder de bevolking.
Hergebruik van restwarmte, de te verwachten nieuwe werkgelegenheid en de grote, duurzame energievraag zet inwoners aan het denken, maakt veel los.. Het is een lastige spagaat, volgens de speciaal voor de ontwikkeling van het gebied ontworpen website door NH Nieuws: ‘we willen steeds meer online kopen maar omwonenden willen niet de energieslurpende serverkasten als dozen in het steeds meer veranderende landschap van de groene Wieringermeerpolder‘.
Klik op de illustratie hieronder om die ontwikkeling op de voet te kunnen volgen. NH Nieuws heeft een mooi aantal artikelen en video’s voor je op een rijtje gezet.
Hybride ‘Kennissessie Datacenters’ provincie Noord-Holland, gemeente Hollands Kroon en het Ontwikkelingsbedrijf NHN
Op 13 april 2022 organiseren de provincie Noord-Holland, gemeente Hollands Kroon en het Ontwikkelingsbedrijf NHN samen een hybride ‘Kennissessie Datacenters’. Tijdens deze bijeenkomst worden raadsleden van gemeenten in Noord-Holland Noord en statenleden van de Provincie Noord-Holland uitgebreid geïnformeerd over de ontwikkelingen rondom datacenters, het nieuwe provinciale beleid en is er ruimte om vragen te stellen. De zaalcapaciteit was beperkt, overige bestuurders konden de fysieke bijeenkomst via NHNEXT online volgen.
Videocompilatie ‘Datacenters Wieringermeer/Agriport‘
Voor een videocompilatie over datacenters in de Wieringermeerpolder ga je naar de afspeellijst ‘Datacenters Wieringermeer/Agriport‘ op het YouTube-kanaal van Kunst en Landschap.
Datacenter zegen of hel voor Zeewolde?
Tech-multinationals als Google en Microsoft kiezen er bewust voor om hun enorme datacenters naast grote windparken in Nederland te bouwen, stellen Joost Lammers en Bart Hettema in een EenVandaag-reportage op 25 februari 2021. Daarmee kunnen ze zich aan hun gebruikers en investeerders presenteren als duurzame en verantwoorde multinational.
Sommige gemeenten zijn blij met hun komst vanwege de beloofde werkgelegenheid, zo ook in Zeewolde, getuige de reactie van wethouder Egge Jan de Jonge. Die ziet het helemaal zitten, aldus Lammers en Hettema. Maar hoe zit het met de groene stroom van de windparken die datacenters direct of indirect opslurpen? En met die honderden miljoenen euro’s aan subsidies? Wordt het datacenter in Zeewolde een zegen of een hel?
‘Leren van een datacentrum in Zeewolde – komen tot intelligente gebouwen met duurzame oplossingen voor de lange termijn’
Van het overwoekerde Noord Holland neem ik je mee naar de provincie Flevoland. De gemeente Zeewolde heeft vergevorderde plannen voor de bouw van het derde hyperscale datacenter van Nederland. Het Rijksvastgoedbedrijf (RVB) is deels eigenaar van de gronden waarop het datacenter is gepland. De gemeente Zeewolde heeft, samen met de provincie Flevoland, het Rijk verzocht drie percelen (met een gezamenlijk oppervlakte van 84 hectare) te verkopen voor de bouw van het datacenter. Het RVB heeft deze gronden momenteel verpacht voor agrarisch gebruik.
College van Rijksadviseurs vindt locatie Zeewolde voor hyperscale datacentrum ‘minder geschikt’
Het College van Rijksadviseurs, dat de regering gevraagd of ongevraagd advies geeft, vindt de locatie Zeewolde voor een hyperscale datacentrum ‘minder geschikt’. Dat staat in de inleiding van het rapport Leren van een datacentrum in Zeewolde. Het RVB heeft het College van Rijkadviseurs (CRa) gevraagd om te adviseren over de casus in Zeewolde.
Het College benadrukt in het rapport dat het realiseren van datacentra een nationale opgave is. Door het clusteren van deze centra op een beperkt aantal locaties kan Nederland verspilling van schaarse ruimte en verrommeling van het landschap voorkomen. Zij vindt de locatie in Zeewolde vanuit dat perspectief ‘minder geschikt’: het is niet geclusterd en het wordt gerealiseerd op goede landbouwgrond. Het College van Rijksadviseurs benoemt dit – ‘ondanks dat de locatie in Zeewolde is vastgesteld’ – als: ’zodat we ervan kunnen leren’. Het rapport zag in juli 2021 het licht.
Leren van een datacentrum in Zeewolde
Advies over een hyperscale datacenter op gronden van het Rijk
Uitgave van het College van Rijksadviseurs:
Floris Alkemade (Rijksbouwmeester), Jannemarie de Jonge (Rijksadviseur voor de Fysieke Leefomgeving) en Wouter Veldhuis (Rijksadviseur voor de Fysieke Leefomgeving);
Tekst: Jannemarie de Jonge en Miriam Ram (juli 2021)
Stichting DataTruc komt in verweer tegen plannen hyperscale datacenter in Zeewolde
Hoewel het College van Rijksadviseurs in haar rapport (slechts) melding maakt van drie RVB-percelen ter grootte van 84 hectare beslaat het totale hyperscale-project zo’n 166 hectare. Ter illustratie: dat zijn zo’n 250 voetbalvelden, zegt de in de haast in het leven geroepen stichting DataTruc Zeewolde. De stichting maakte haar bezwaren op 6 april 2021 met indiening van een zienswijze bij de gemeente Zeewolde kenbaar.
Plannen cluster datacenters vlakbij Almere
Daarnaast zijn er plannen voor een cluster datacenters van maximaal 150 hectare groot vlakbij Almere. Daarvoor is een stuk land in beeld langs de snelwegen A6 en A27. Het gaat om grond van de gemeente Zeewolde in het (nieuwe in ontwikkeling zijnde) gebied Oosterwold. ,,De digitale infrastructuur groeit en alles wijst erop dat deze groei zich doorzet”, meldt de Metropool Regio Amsterdam (MRA) via Omroep Flevoland. Daarom is er behoefte aan wat de MRA een ‘hyperconnectiviteitshub‘ noemt; een cluster datacenters.
Televisie-uitzendingen over hyperscale datacenter door Lokale Omroep Zeewolde
Lokale Omroep Zeewolde maakte over het datacenter-project een aantal televisie-uitzendingen. Verslaggever Jan van de Beek ging voor de eerste aflevering in gesprek met de projectleider van het te vestigen hyperscale datacenter, en wethouder bij de gemeente Zeewolde, Egge Jan de Jonge. Ook sprak Van de Beek met Anne Marie van Raalte, die als burger enorm bezorgd is over hetgeen in haar ‘achtertuin’ staat te gebeuren.
ChristenUnie wil ‘brede discussie’ voeren over wenselijkheid komst hyperscale datacenter
Op 2 september 2021 komt de gemeenteraad van Zeewolde bijeen om te bespreken of de komst van een datacenter naar Zeewolde wenselijk is. Het ‘debat’ werd gehouden tijdens een ‘openbare informatieve raadsvergadering over datacentra in het algemeen’, op verzoek van de ChristenUnie. De partij wil ‘een brede discussie’ voeren over de wenselijkheid van de komst van een hyperscale datacenter. Dat leidde uiteraard tot een volle publieke tribune.
Burgemeester Gerrit Jan Gorter geeft eerst uitleg over de speciale status van de vergadering. Daarna volgt ‘verweer’ van een drietal insprekers, 16 van de 19 gemeenteraadleden komen daarna aan het woord. Inspreker Sipke Veenstra bijt het spits af.
Planning bestemmingsplan datacenter Trekkersveld IV wordt gewijzigd
,,De planning voor bespreking van het bestemmingsplan voor het datacenter op het Trekkersveld is gewijzigd”, meldt de lokale Omroep Zeewolde op 29 september. “De raad had hiervoor vergaderingen gepland op 13 oktober en 4 november 2021. Dit schuift nu op naar eind van het jaar. Precieze data volgen later.”
‘College Zeewolde positief over komst groot datacenter van Facebook’
Als het aan het college van Zeewolde ligt komt Facebook (Meta), dat 166 hectare landbouwgrond kocht, met een megadatacenter naar de Flevopolder, schrijven de stug doorzettende onderzoeksjournalisten Merijn Rengers en Carola Houtekamer in NRC op 24 november 2021 – ’s middags, na de persconferentie van het college van Burgemeester en Wethouders van Zeewolde om elf uur ’s ochtends in The Opera House, de theaterzaal achter grand café The Lux, over de bouw van een hyperscale datacenter op industrieterrein Trekkersveld IV.
Ditmaal geen longread van het schrijversduo – zoals vorig jaar – over de werkwijze en praktijk(en) van multinationals om lokale en provinciale bestuurders te interesseren – misleiden, zo je wilt – voor hun projecten, en ‘waarbij de uiteindelijke rekening bij de burger wordt neergelegd’. Die verwacht ik wel. Er zal ongetwijfeld binnenkort een meer uitgebreide versie over het datacenter in Zeewolde verschijnen. In ieder geval voor 16 december, de dag dat de gemeenteraad van Zeewolde – ‘moet instemmen’.
Veel debat met burgers voor die voor hen belangrijke dag is er niet geweest, schrijven ze. Ook informatie over welke multinational ‘het jongste dorp van Nederland’ zal gaan overwoekeren werd lang geheim gehouden. Tot 24 november dus. Gaat Zeewolde zich opmaken voor Meta? Mijn grootste zorg laat zich ditmaal het best illustreren aan de hand van de conclusie uit het artikel van Rengers en Houtekamer:
,,Dat niet de landelijke politiek, maar één van de kleinere gemeenten van Nederland moet beslissen over de ingrijpende komst van een groot datacenter, is het gevolg van de decentralisatie van de ruimtelijke ordening.“
Merijn Rengers en Carola Houtekamer, NRC, 24 november 2021
College Zeewolde positief over komst groot datacenter van Facebook
Merijn Rengers en Carola Houtekamer, NRC, 24 november 2021
Kunst en Landschap-special over (de gevolgen van) decentralisatie
De decentralisatie-operatie die onder het kabinet Rutte II in 2015 in gang gezet is, heeft niet alleen nadelige gevolgen voor het ruimtelijke fysieke domein, ook over de consequenties van deze omvangrijke stelselwijziging met betrekking tot zorg, werk en jeugdhulp, het zogenoemde sociale domein, is de laatste tijd veel ophef. Ook op die problematiek – een nieuwe Wet om die het hoofd te bieden is in de maak – richt Kunst en Landschap haar pijlen; met de special:
‘Van CLUSTERFUCK tot WET op DECENTRAAL BESTUUR; brengt de nieuwe wet de interbestuurlijke verhoudingen weer in BALANS?‘
Robert Rosendal, voor Kunst en Landschap, vanaf 7 februari 2021
Meta schittert door afwezigheid op persconferentie College van Burgemeester en Wethouders gemeente Zeewolde
Het college van Burgemeester en Wethouders Zeewolde stemde unaniem in met de bestemmingsplanprocedure voor de komst van een hyperscale datacenter naar poldergemeente Zeewolde, meldt Stadszaken op 25 november 2021, een dag na de persconferentie, waarbij duidelijk werd wat al langer werd vermoed: dat de eigenaar Meta betreft. Een woordvoerder van Meta schitterde door afwezigheid, waardoor sommige vragen van journalisten onbeantwoord bleven.
Het Stadszaken-artikel geeft de persconferentie uitstekend (beknopt) weer, maar je kunt hem hier natuurlijk ook volledig – hij beslaat zo’n drie kwartier – terugkijken.
Provincie en gemeente zien ‘grote kansen‘ bij komst Meta
Huis-aan-huis-familiekrant Zeewolde Actueel zette een paar dagen later alle oneliners van het College nog maar eens goed op een rijtje. Twee keer klikken voor het best(e) (leesbare) resultaat.
Omroep Flevoland volgt ontwikkelingen hyperscale datacenter Zeewolde op de voet
Naast de Lokale Omroep Zeewolde volgt ook Omroep Flevoland het hyperscale-project op de voet met uitgebreide (video)reportages. Ik heb de video’s van beide omroepen plus aan het project gerelateerde video’s van derden (en van onszelf natuurlijk) – dat zijn er inmiddels al meer dan honderd! – in een speciale afspeellijst op het YouTube–kanaal van Kunst en Landschap voor je op een rijtje gezet, in: ‘Hyperscale Datacenter Zeewolde (Trekkersveld IV)‘. Een compilatie van zo’n twee jaar reuring in de groeigemeente Zeewolde, die (in 2021) 22.879 inwoners telt.
Kijk hier alvast naar twee reportages van Omroep Flevoland over – als het aan het college ligt – de komst van Facebook-moederbedrijf Meta naar Zeewolde en de condities waaronder dat gestalte moet krijgen.
‘Facebook vs. Zeewolde: hoe lokale politici moeten beslissen over een landelijke kwestie’
Sneller dan ik verwachtte kwamen NRC-journalisten Rengers en Houtekamer inderdaad met een uitgebreide reportage waarin ze het ‘naar de polder dirigeren’ van het hyperscale datacenter-Zeewolde van miljardenbedrijf Facebook hekelden. Erger: ‘een handvol lokale deeltijdpolitici moet een besluit nemen dat landelijke gevolgen heeft voor het stroomverbruik en hoogspanningsnet, daarmee nadrukkelijk verwijzend naar (gevolgen van) decentralisatie (van de ruimtelijke ordening).
Gemeenteraadslid Erik van de Beld van de ChristenUnie wil helemaal niet over het data-centrum stemmen. „Ik zit naast mijn gewone baan hier in de gemeenteraad”, zegt hij aan de telefoon. „Hoe kan ik nou in die tien uur in de week die hiervoor staat over zo’n enorm project oordelen?” Mooi artikel. Lezen!
Facebook vs. Zeewolde: hoe lokale politici moeten beslissen over een landelijke kwestie
Merijn Rengers en Carola Houtekamer, NRC, 26 november 2021
‘De Champions League komt een potje spelen tegen lokale amateurs uit de polder’
‘Datacenters misschien toch niet zo’n goed idee’
Waarom wil Nederland deze ‘energieslurpende monsteropslagruimtes’ die ons landschap ontsieren, met afmetingen tot – in dit geval – wel 250 voetbalvelden groot, in de schaarse Nederlandse ruimte zo graag hebben? Dat vragen presentatoren Peter de Bie en Mieke van der Weij aan onderzoeksjournalist Mirjam van der Puijl van het Noord-Hollands Dagblad in het radioprogramma Nieuwsweekend op 27 november 2021. Van der Puijl kreeg een inkijkje in de documenten van het ministerie van Economische Zaken en Klimaat (zie het artikel hieronder, red.) en reconstrueerde de komst van de big tech datacentra naar Nederland.
‘Lobby Microsoft en Google was misleidend. Jarenlang hengelde het Rijk naar datacentra, maar het stroomnetwerk kan ze nauwelijks aan’
De explosieve groei van het aantal datacentra in Nederland is de afgelopen jaren volop gestimuleerd door een actieve internationale lobby van het ministerie van Economische Zaken en Klimaat (EZK), melden Mike Muller en Mirjam van der Puijl in het Haarlems Dagblad op 10 november 2021. ,,Nu de energieslurpende centra er eenmaal zijn en gewone bedrijven van het stroomnet dreigen te verstoten, krabben overheden zich achter de oren.“
Uit documenten die De Telegraaf en de Haarlemse krant na een Wob-verzoek in handen kregen, komt naar voren dat beleidsmakers zich de afgelopen jaren dikwijls baseerden op informatie van techbedrijven zelf, die door eigen ambtenaren in twijfel wordt getrokken. Ministerie-medewerkers waarschuwen intern dat het ontbreekt aan een goed doorwrochte strategie, waardoor onder andere problemen op het energienetwerk voorkomen kunnen worden.
Uit die vele pagina’s blijkt ook, zo schrijven Muller en Van der Puijl, dat EZK al jaren actief internationaal beleid voert om grote multinationals als Facebook en Google naar onze polders te halen. Al in 2019 stippelt EZK samen met Binnenlandse Zaken en Koninkrijkrelaties (BZK) een ’Routekaart in 10 stappen tot 2030’ uit voor de datacentra.
De Routekaart 2030 geeft aan hoe de (sterk op de Randstad leunende! – de ‘drie belangrijkste economische regio’s’ van Nederland, red.) Ruimtelijk Economische Ontwikkelstrategie (REOS) richting wil geven aan een betere ruimtelijk afstemming voor vestiging en clustering van datacenters in Nederland, inclusief de beschik-baarheid van huidige (en toekomstige) energienetwerken. Die strategie stelt onder meer:
,,Bestaande hyperscale locaties Middenmeer en Eemshaven dienen verder gefaciliteerd te worden in hun uitbreiding en opgenomen in data- energie- en warmtenetwerken.“
Uit: Ruimtelijke Strategie Datacenters – Routekaart 2030 voor de groei van datacenters in Nederland
Adjunct-hoofdredacteur Haarlems Dagblad schrijft snoeiharde column: ‘Pretpark Google’
Dat datacentra in heel het land energie slurpen en dit problemen geeft op het stroomnet, wordt opgemerkt als ’kritische succesfactor’, staat in stukken. Hoe en door wie dat moet worden opgelost, blijft onvermeld. Uit de documenten blijkt ook dat overheden hun ’datacentrahonger’ deels baseerden op documenten die van bedrijven zelf afkomstig zijn of door een lobbyorganisatie zijn geschreven.
,,Uit honderden Wob-documenten blijkt dat het ministerie al jaren grote techbedrijven geen stobreed in de weg legt om de Nederlandse polders te annexeren met hun ‘datablokken-dozen’“, schrijft GerBen van ’t Hek, adjunct-hoofdredacteur Haarlems Dagblad, in een snoeiharde column ‘Pretpark Google’ in de gelijknamige krant. Ook hier: twee keer klikken voor het best(e) (leesbare) resultaat.
Tegenstanders datacenter willen beslismoment uitstellen
,,Alles is uit z’n balans: de grootte, de manier waarop het gegaan is – de burger is er niet in betrokken – het oppervlak dat bijna weggegeven wordt voor een sjoemelprijsje; het is gewoon niet te begrijpen.” Susan Schaap, voorzitter van de actiegroep Stichting Datatruc, is fel tegen de komst van een datacenter in Zeewolde. Samen met ondernemer Sipke Veenstra trekt ze, na (evenals Veenstra) op 2 september tijdens een raadsvergadering ingesproken te hebben, nog één keer fel van leer in aanloop naar de commissievergadering van woensdag 1 december, wanneer de standpunten voor de raadsvergadering van twee weken later (16 december 2021), nogmaals kunnen worden bepaald.
,,Als je het de burgers zou vragen… die zouden heel graag willen dat het beslismoment over de gemeenteraadsverkiezingen heen getild gaat worden, zodat we als burgers in ieder geval nog iets te vertellen hebben.”
Susan Schaap, voorzitter actiegroep Stichting Datatruc
’Ons Zeewolde’: voor én door betrokken inwoners van Zeewolde’
Via via werd ik gewezen op een website van betrokken inwoners en geïnteresseerden in de ontwikkeling(en) van het datacenter in Zeewolde: ’OnsZeewolde.nl’ De Initiatiefnemers en redactie hebben als doel: het delen van ’praat & vraagstukken’. Voor én door die inwoners en geïnteresseerden. Geen nieuws- of actualiteiten-site. Dat laten ze aan de professionals over. Susan Schaap en Sipke Veenstra kom je er bijna dagelijks tegen.
’Commentaar NRC’: Besluit over komst datacentrum Zeewolde hoort niet thuis in gemeenteraad
Op 30 november 2021 is met betrekking tot (de wijze van besluitvorming over) het hyperscale datacenter Zeewolde het dagelijkse commentaar van NRC stellig. Het ’Commentaar’ van het dagblad bevat meningen, interpretaties en keuzes. Ze worden geschreven door een groep redacteuren, geselecteerd door de hoofdredacteur. In deze commentaren laat NRC zien waar het voor staat.
Omdat niet iedereen een abonnement op deze krant heeft, neem ik dit Commentaar hieronder integraal op. Vanwege het belang van de uitspraken die erin worden gedaan, vanuit de sterk informatieve waarde die ik eraan toeken, en, niet in de laatste plaats, omdat ik het met de inhoud ervan hartsgrondig eens ben. Hear, hear!
Woensdag 1 december 2021: (online) vergadering commissie Bestuur, Ruimte en Samenleving gemeente Zeewolde over hyperscale datacenter
Het NRC-commentaar verschijnt een dag voordat op woensdag 1 december 2021 een vergadering van de commissie Bestuur, Ruimte en Samenleving van de gemeente Zeewolde plaatsvindt, waarin de stukken van Trekkersveld IV op de agenda staan. De gemeenteraad van Zeewolde neemt op donderdag 16 december een besluit over de plannen en – daarmee – over de mogelijke komst van het datacenter naar Zeewolde. Op beide dagen is er voor bewoners, bedrijven en anderszins betrokkenen een mogelijkheid om in te spreken.
De twee bijeenkomsten zijn openbaar en live te volgen via de Lokale Omroep Zeewolde. Kunst en Landschap gaat deze online bijeenkomsten uiteraard met grote belangstelling volgen. Klikken maar weer.
’De 19 raadsleden van Zeewolde staan voor misschien wel de belangrijkste beslissing uit hun politieke leven’
Moet het grootste datacenter van Europa in de Flevopolder komen? Voor dat ingrijpende besluit staan de negentien raadsleden van Zeewolde deze maand, meldt Teake Dijkstra in De Stentor, ‘s morgens vroeg op 1 december 2021. Een keuze met landelijke impact, misschien wel de belangrijkste uit hun politieke carrière. ,,Maar er is nog zoveel onduidelijk en onzeker”, zegt Erik van de Beld (ChristenUnie). ,,We lopen elke keer tien stappen achter.’’
Er wordt die avond voor het eerst in het openbaar gediscussieerd over de ambitieuze plannen van Meta. Op het toekomstige industrieterrein Trekkersveld IV moeten vijf datahallen komen van 400 meter lang, 70 meter breed en 20 meter hoog. Daarvoor is 1380 gigawattuur aan elektriciteit nodig, vergelijkbaar met de stroomconsumptie van zo’n 200.000 huishoudens.
Het besluit daarover moet ineens snel worden genomen. Al over twee weken (16 december, red.), is de bedoeling, stelt de gemeenteraad het bestemmingsplan vast. Maar kan en moet dat worden overgelaten aan een gemeente? En aan goedwillende raadsleden, in dit geval de negentien van Zeewolde?
Zijn weerstand tegen het datacenter, dat volgens de ChristenUnie niets bijdraagt aan duurzaamheid en innovatie, zegt Van de Beld, is de afgelopen weken alleen maar groter geworden.
,,We krijgen steeds weer nieuwe brokjes informatie. We hebben te weinig tijd om dat in de avonduren allemaal goed te lezen en te verwerken.’’
Erik van de Beld (ChristenUnie-Zeewolde)
Van de Beld’s nieuwsgierigheid naar de situatie in Odense, waar het College telkenmale als voorbeeld naar verwijst, was zo groot, dat hij besloot om zelf maar af te reizen naar Denemarken. Om daar met eigen ogen de datahallen van Meta te zien.
,,Op zo’n manier kunnen raadsleden geen besluit nemen. Ik wil geen Pieter Omtzigt of complotdenker zijn, maar ik beschouw dit wel als de grootste beslissing in mijn raadswerk. En voor mij is nog steeds veel onduidelijk. Het is een ongelijk speelveld. We zwemmen een fuik in.’’
Erik van de Beld (ChristenUnie-Zeewolde)
De 19 raadsleden van Zeewolde staan voor misschien wel de belangrijkste beslissing uit hun politieke leven
Teake Dijkstra, De Stentor, 1 december 2021
Maar liefst tien ’insprekers’ tijdens vergadering commissie Bestuur, Ruimte en Samenleving over datacenter Zeewolde
Op woensdagavond 1 december 2021 staat tijdens een commissievergadering in The Lux het Conceptraadsvoorstel Ruimtelijk kader Trekkersveld IV (ter advisering) op de agenda. Een voostel voor bestemmingsplanwijziging, nodig om de komst van het hyperscale datacenter op bedrijventerrein Trekkersveld IV mogelijk te maken. Verslaggever Koen Peeters geeft in ’Dit is Flevoland’ van Omroep Flevoland een korte voorbeschouwing.
Protest LTO Noord en Natuurmonumenten tegen datacenter in Zeewolde: ‘Niet laten leiden door loze beloften’
De landbouwgrond bij Zeewolde mag niet worden opgeofferd voor het datacenter, vinden zowel de boerenorganisatie LTO Noord als Natuurmonumenten, meldt opnieuw Teake Dijkstra, ditmaal schrijft ze voor het AD. In brieven aan de gemeenteraad dringen beide organisaties er bij de gemeenteraad op aan het voorstel van burgemeester en wethouders af te blazen:
LTO Noord: ‘laatste noodkreet tot bezinning en heroverweging’
Beeld: brief LTN Noord
In zijn ‘noodkreet’ spreekt voorzitter Jaap Lodders van LTO Noord-Zuidelijk Flevoland de hoop uit dat de raadsleden ‘zich niet laten leiden door loze beloften en niet hard te maken toezeggingen, maar zich baseren op de werkelijke lokale gevolgen’.
Hij zegt zich te verbazen dat gemeenten ‘naar de pijpen dansen’ van ‘grote monopolisten’ als het Amerikaanse IT-bedrijf. Met een verwijzing naar de ontwikkelingen rond datacentra in Noord-Holland stelt hij dat dit uiteindelijk ten koste gaat van ‘juridische strubbelingen, imagoschade voor de gemeente en loze beloften’. Eerder had de landbouworganisatie al een formele zienswijze ingediend tegen het bestemmingsplan. De daarin gestelde vragen zijn volgens Lodders niet of slechts deels beantwoord. Alleen al daarom kan het bestemmingsplan volgens hem niet worden vastgesteld.
Natuurmonumenten: ‘geef 4x maatschappelijke meerwaarde aan datacentrum Zeewolde’
Ook Natuurmonumenten meent dat er met de komst van het datacenter zoals het nu wordt voorgesteld vooral schade wordt aangericht aan het gebied.
De organisatie meent bovendien dat een dergelijke ingrijpende beslissing thuishoort bij de landelijke politiek. Als een besluit over het datacenter dan toch op het bordje van Zeewolde ligt zou de gemeente juist in moeten zetten op vier meerwaarden: voor de natuur, het landschap, het water en het klimaat. Dat stelt de natuurorganisatie in de brief aan de raad, die jij ook kunt lezen door op de illustratie hier links te klikken. Datzelfde geldt overigens ook voor de brief van de afdeling Zuidelijk Flevoland van LTO Noord hierboven.
Commissievergadering Bestuur, Ruimte en Samenleving – 1 december 2021
Maar liefst tien burgers en twee organisaties spreken in het eerste uur (van de vier!) in: de heren Veenstra, Van Klaarbergen, Oosterbos, Groen, Van den Broek, Van Stee en Houtman, Datatruc-voorzitter Susan Schaap en mevrouw Hanje steken hun mening, in sommige gevallen zichtbaar geëmotioneerd, niet onder stoelen of banken. In navolging van de insprekers is het de beurt aan de verschillende politieke partijen die in zowel de eerste als tweede termijn hun zienswijze op het raadsvoorstel geven. Je kunt beginnen met kijken vanaf de vijftiende minuut.
(Omroep Flevoland maakte gedurende deze vier uur durende vergadering puntige samenvattingen van de sprekers met korte updates. Die lees je hier.)
Aan het eind van de commissievergadering Bestuur, Ruimte en Samenleving moest burgemeester Gerrit Jan Gorter zijn hart even luchten. Het was wat hem betreft wel klaar met de ‘haatberichten’ richting gemeentebestuur en ambtenaren en de ‘verzinsels’ over het datacenter.
Meerderheid gemeenteraad lijkt voor komst datacentrum Meta
Wat het datacenter precies op gaat leveren voor Zeewolde is nog onzeker, stelt Teake Dijkstra de dag na de commissievergadering in De Stentor. Maar voor de meeste fracties in de gemeenteraad is dat geen aanleiding een besluit over het bestemmingsplan uit te stellen. Half december zal een meerderheid naar verwachting het licht op groen zetten voor het datacomplex.
Negen van de tien insprekers spraken hun zorgen uit over de komst van het Amerikaanse bedrijf naar hun dorp. De boosheid van enkele insprekers werd aan het slot van de discussie benoemd door Theun Schaaf van Leefbaar Zeewolde.
,,Mensen zijn boos op de gemeente over het datacenter, boos op het college, boos op de raadsleden, boos op meneer Schaaf.’’
Theun Schaaf, Leefbaar Zeewolde
Schaaf drong er op aan goed na te denken over manieren om de inwoners na het besluit duidelijk te informeren over de verdere ontwikkelingen. Voor dat besluit houdt Leefbaar Zeewolde voorlopig de lippen nog op elkaar. De grootste partij van het dorp, 5 van de 19 zetels, vindt dat er eerst meer duidelijkheid moet komen over de herkomst van de energie die het datacenter nodig heeft. Ook over de reële mogelijkheden om de restwarmte uit het complex te kunnen benutten om woningen ‘van het gas’ te halen.
Daartoe was ‘s ochtends om half elf op 1 december, de dag van de commissievergadering (!), een lijvige mededeling verzonden: ‘Datacenters en de relatie met energie, inclusief warmte‘ (Persbureau Almere, 1 december 2021).
Stentor-poll op dag na Commissie-raadsvergadering over datacenter Zeewolde
Om half twee, de nacht van 2 op 3 december, bekijk ik de resultaten van De Stentor-poll. Nadat ik de enigszins suggestieve stelling beoordeeld heb – mijn stem laat zich raden – maakte ik een screenshot van de uitslag na 18 uur. De interpretatie van de poll laat ik geheel aan jou.
Gemeenteraadsleden prima in staat om besluit te nemen over datacenter Meta?
Gemeenteraadsleden zijn prima in staat om te besluiten over het grote datacenter van Meta in Zeewolde. Dat zegt PvdA/GroenLinks-raadslid Yvonne van Bruggen in reactie op kritiek dat lokale politici niet in staat zouden zijn om volgende maand zo’n zwaarwichtige beslissing te nemen. Het raadslid erkent dat het om een megaproject gaat. ,,Dat kan je als Zeewolde niet alleen trekken. Dus schakel je adviseurs en deskundigen in.” Dat is volgens haar ook gebeurd. ,,Die stukken liggen nu voor ter besluitvorming.”
Lector ’Ondernemende Regio’ doet oproep aan lokale politiek: investeer en neem extra tijd voor maatschappelijk gedragen (integrale) oplossingen
Het grootste datacentrum in Zeewolde van 166 hectare lijkt er dan toch echt te komen, schrijft lector ’De Ondernemende Regio’ Cees Jan-Pen bij Fontys Hogescholen in zijn brief aan de raadsleden en betrokkenen van de gemeente Zeewolde. Pen was niet in de gelegenheid om op 1 december 2021 fysiek aanwezig te zijn bij de belangrijke commissievergadering over de mogelijke komst van het datacentrum van Meta. Vanuit zijn expertise – Cees-Jan Pen is overigens een deskundige die ik van harte aanbeveel bij het PvdA/GroenLinks-raadslid Yvonne van Bruggen – en zijn maatschappelijke betrokkenheid levert hij zijn input als inspreker digitaal aan.
,,Er lijkt een krappe meerderheid te zijn voor dit voorstel, maar ik hoop dat de raad zich toch nog bezint, zegt Pen in zijn ‘inspreek-brief‘. Hij doet daarin een oproep aan de lokale politiek om te investeren en extra tijd te nemen voor concrete en realistische duurzame bouw-, energie- en landschappelijk-architectonische oplossingen die maatschappelijk gedragen worden. ,,Iedereen heeft uiteindelijk meer aan een state of the art schoolvoorbeeld van een hoogwaardig duurzaam datacentrum“. Dit geldt volgens hem des te meer voor de tech-bedrijven die het betreft.
SP-afdelingen Almere, Dronten, Lelystad en Noordoostpolder tegen bouw datacenter – ze steken inwoners Zeewolde een hart onder de riem
SP-afdelingen, die van Almere, Dronten, Lelystad en Noordoostpolder, zijn tegen de bouw van het datacenter en steken de inwoners van Zeewolde een hart onder de riem. De SP hekelt het laten prevaleren, het benadrukken van economische kansen door de gemeente Zeewolde, in tegenstelling tot burgers die opkomen voor hun leefomgeving. Daar komt bij dat de afdelingen boos zijn, ernstig bezwaar maken, tegen de wijze waarop de besluitvorming plaatsvindt.
De afdelingen doen een gezamenlijke ‘dringende oproep aan de raad om de menselijke maat in het oog te houden en te kiezen vóór een gezonde en evenwichtige woon-, werk- en leefomgeving en zijn tégen de bouw van een buitenproportioneel datacenter van 166 hectare op bedrijventerrein Trekkersveld IV‘.
SP Flevoland: ‘Trek stekker uit Datacenter Zeewolde’
SP Almere, Dronten, Lelystad en Noordoostpolder, 3 december 2021
‘Het Rijk regelde onder druk van het toenmalige Facebook voorrang op het stroomnet‘
Terwijl Flevoland al met de handen in het haar zit omdat de krapte op het energienetwerk te groot is, blijkt het kabinet vorig jaar onder aanvoering van toenmalig minister Eric Wiebes (EZK) al gegarandeerd te hebben dat Facebook voor het nieuw te bouwen datacentrum voorrang krijgt bij aansluiting op het netwerk in Zeewolde. Dat deed het ondanks grote bezwaren van de ambtelijke top. Dat blijkt uit stukken die de overheid op 3 december 2021 openbaar heeft gemaakt.
,,Ondanks grote bezwaren van zijn eigen ambtenaren en staatssecretaris, regelde Wiebes de aansluiting voor Facebook. Daarbij werden alle reguliere procedures voor grootgebruikers van elektriciteit aan de kant geschoven.“
Merijn Rengers en Carola Houtekamer, in NRC, 3 december 2021
In een advies aan toenmalig minister Wiebes van 13 augustus 2020 betwijfelen top-ambtenaren van zijn departement of het wenselijk is voor het Rijk om mee te werken aan de vestiging van „een gigantisch datacenter” in Zeewolde waar Facebook haar data „uit heel Europa (en ook verder)” wil opslaan. Dat is niet in lijn met het „bestaande en voorgenomen beleid dat grote hyperscale datacentra aan de randen van Nederland” gevestigd moeten worden. Bovendien „is de economische meerwaarde relatief beperkt”, omdat er maar weinig mensen in datacentra werken, en omdat die doorgaans door buitenlandse aannemers worden gebouwd. De plannen voor nieuwe grote datacentra zoals die van Facebook schuren volgens de topambtenaren met het „ruimtelijk rijksbeleid”.
Opnieuw opgetekend door Merijn Rengers en Carola Houtekamer in NRC op 3 december 2021. Ik hoop dat dit artikel (plus de Wob-stukken) tijdig onder ogen komt van de gemeenteraads-leden van Zeewolde, zodat ze met ‘de kennis van nu‘ hun standpunten optimaal kunnen heroverwegen – op 16 december tot een doordacht besluit kunnen komen.
Het Rijk regelde onder druk van Facebook voorrang op het stroomnet
Merijn Rengers en Carola Houtekamer, NRC, 3 december 2021
‘De onbetrouwbare overheid‘
Wisselende reacties raadsleden op nieuws dat Meta voorrang kreeg
Gemeenteraadsleden in Zeewolde reageren wisselend op het nieuws dat het ministerie van Economische Zaken zich actief heeft ingezet om het geplande datacenter van Meta met voorrang op het stroomnet te krijgen, aldus Omroep Flevoland op 4 december 2021.
Om de bouw van het datacenter mogelijk te maken is een constructie bedacht waarbij Meta eerder op het stroomnet aangesloten kan worden. Daarvoor laat het bedrijf op eigen kosten een extra stroom-onderstation bouwen. Dit is een constructie die volgens netbeheerder TenneT nog niet eerder is voorgekomen en waarvan het bedrijf geen voorstander is. De illustratie links is clickable.
,,Dit soort afspraken draagt niet bij aan het draagvlak onder burgers. Het is hoog tijd dat het Rijk met beleid komt waarin duidelijk wordt gemaakt waar nu precies de prioriteiten liggen op het gebied van energiegebruik en energievoorziening.“
Eefje van Gorp, woordvoerder TenneT
‘Kritiek op Facebook voor bouwen elektriciteitsstation in Zeewolde: kunnen rijken nu voorrang op net kopen?‘
Netbeheerder Tennet vindt het onwenselijk dat Facebook (Meta) voor het datacenter in Zeewolde een eigen elektriciteitsstation gaat bouwen. De beheerder vreest dat meer ‘rijke’ bedrijven een soortgelijk voorstel gaan doen en op die manier voorrang krijgen op het netwerk. ,,We houden liever zelf zicht op de kwaliteit van ons elektriciteitsnetwerk”, zegt Jorrit de Jong (Tennet) tegen verslaggever AD Arjen ten Cate op 6 december, niet in de laatste plaats om machtsverschuiving en precedentwerking te voorkomen.
,,Natuurlijk moet het onderstation van Facebook aan allerlei specificaties voldoen. Maar wij zien het liefst dat al die stations dezelfde standaarden hebben.“
Jorrit de Jong, medewerker Tennet
De gesprekken tussen Tennet en Facebook verliepen stroef, zegt De Jong. Naast, dat rijke bedrijven min of meer voorrang op het netwerk kunnen kopen, terwijl anderen geduld moeten opbrengen, wat het draagvlak kan aantasten, benoemt hij een personeelsprobleem: Facebook moet partijen inschakelen die een dergelijk station kunnen bouwen. Mogelijk zijn dat partijen die ook voor Tennet werken, wat dan onvermijdelijk tot vertraging voor projecten van Tennet zal leiden.
Provincies en gemeenten gaan uiteindelijk over de vraag waar datacenters kunnen worden gebouwd. Het Rijk gaat over het elektriciteitsnetwerk en in Zeewolde ook over een deel van de grond die Facebook wil kopen. Facebook (Meta) reageerde niet op vragen van Ten Cate. Wel liet de multinational los ‘een goede buur’ te willen zijn in Zeewolde:
,,Hoewel we niet namens Tennet kunnen spreken, weten we dat de EU particuliere bedrijven toestaat openbare infrastructuur te bouwen (zoals een nieuw onderstation) en deze te schenken voor openbaar gebruik.”
Janneke Versteeg (namens Meta)
Kritiek op Facebook voor bouwen elektriciteitsstation in Zeewolde: kunnen rijken nu voorrang op net kopen?
Arjen ten Cate, AD, 6 december 2021
Gemeente Zeewolde en provincie Flevoland lobbyden bij minister voor steun voor datacenter
De gemeente Zeewolde en provincie Flevoland hebben er bij toenmalig minister Eric Wiebes (EZK) op aangedrongen dat hij zijn steun zou uitspreken voor de komst van het grote datacenter van Meta in Zeewolde, meldt Omroep Flevoland op 6 december 2021. Het zijn de gemeente en provincie die uiteindelijk moeten beslissen over de komst van het complex van de Facebook-eigenaar, maar zonder steun van het Rijk zouden de plannen op voorhand al onhaalbaar zijn.
Demissionair minister Blok: ‘Facebook kreeg geen voorrang op stroomnet’
Het datacenter van Meta in Zeewolde kreeg geen voorrang op het stroomnet. Dat zei demissionair minister Stef Blok van Economische Zaken en Klimaat dinsdagmiddag 7 december 2021 tijdens het – in de volksmond – ‘vragenuurtje‘ in de Tweede Kamer.
De vergaderweek in de Tweede Kamer begint elke week op dinsdag om 14.00 uur met dit vragenuur. Het vragenuur is, evenals andere debatten, live te volgen op de Tweede Kamer-website en via de app Debat Direct. Wil je de (ongecorrigeerde) tekst, een neerslag van het vragenuur, nog eens nalezen? Dat kan hier.
Volgens Blok kreeg voormalig minister Eric Wiebes het verzoek voor een aftakking van het stroomnet. Dat is iets anders dan voorrang krijgen op een aansluiting, zei de (demissionair) minister. Hij laat verder weten dat het in Nederland een plicht is om bedrijven aan te sluiten op het stroomnet en dat dit ook bij Facebook/Meta zou gebeuren. Andere bedrijven worden hierdoor volgens hem niet benadeeld, daarmee de argumenten van TenneT (hierboven) volstrekt negerend. Ik wacht de reacties van de andere Kamerleden af.
VPRO Tegenlicht: ‘Kijken naar de rijken‘
Niet praktiserend, wel opgeleid tot leraar-maatschappijleer, getraind om jong volwassenen bewust te maken van hun positie en rol in de samenleving, beleef ik er genoegen aan om de kennis en kunde ook af en toe ‘los te laten‘ op volwassenen. Dat doe ik bij deze. Kijk hieronder naar een korte samenvatting van de VPRO Tegenlicht-uitzending van 12 april 2020: ‘Kijken naar de rijken‘:
,,Onze samenlevingen worden opgelicht”, zegt de Amerikaanse schrijver en politiek analist Anand Giridharadas. ,,Door ondernemers die de taal kapen van revolutie en solidariteit, om solidariteit te ondermijnen. Mark Zuckerberg (de narcistische CEO van Facebook/Meta, red.) praat eindeloos over gemeenschap. Gemeenschap, gemeenschap, gemeenschap. Weet je wat echt een goede gemeenschap is?… Democratie!”
De volledige versie van deze VPRO Tegenlicht-uitzending kijk je hier:
Kijken naar de rijken
VPRO Tegenlicht, 12 april 2020
Hyperscales zetten de Nederlandse klimaatdoelen onder druk en kunnen niet meer op onvoorwaardelijke steun rekenen
Internationale techgiganten zien in Nederland een aantrekkelijke locatie voor gigantische datacenters. Maar de hyperscales zetten de Nederlandse klimaatdoelen onder druk en kunnen niet meer op onvoorwaardelijke steun rekenen, meldt Jeroen Kraak op 6 december 2021 op de website van NU.nl. Met name vanwege het grote energieverbruik van de datacenters leidt dit – ‘slimme‘ constructies om dat te verhullen ten spijt, red. – naast felle kritiek van omwonenden ook tot serieuze vragen bij (betrokken, hoge) ambtenaren, de wetenschap en vanuit de landelijke politiek.
,,We hebben al heel veel moeite om de huidige stroomvraag te vergroenen.”
Machiel Mulder, hoogleraar energie-economie, Rijksuniversiteit Groningen
In Den Haag klinkt daarom een steeds luidere roep om een landelijke datacenterstrategie. ,,We moeten nadenken over hoeveel extra energievraag we eigenlijk willen spenderen aan datacenters”, zegt PvdA-Kamerlid Joris Thijssen.
,,We willen niet het afvoerputje van Europa worden, dat die dingen hier maar worden neergeplempt.”
Joris Thijssen, PvdA-Kamerlid
‘De roep om transparantie en eerlijke afwegingen wordt steeds luider!‘, zo luidt een deel van de ‘kop‘ van deze datacenter-special van Kunst en Landschap. Mooi dat ie nu ook daadwerkelijk gehoor krijgt. Verslaggever Jeroen Kraak durft het zelfs aan om in onderstaand artikel te besluiten met de slotzin: ,,Een vrolijke foto met de minister in Zeewolde lijkt dit keer wel uitgesloten.“
Nederland krijgt meer gigadatacenters, maar ze zijn steeds minder geliefd
Jeroen Kraan, NU.nl, 6 december 2021
‘Rijksoverheid moet meer regie nemen bij datacenters’
De Rijksoverheid hoort aan tafel te zitten bij de onderhandelingen met Meta en moet in ‘de zaak‘ Zeewolde (veel) meer initiatief nemen. Om meer dan een reden. Dat vindt bestuurs-deskundige John Bijl, directeur en begeleider-coach van burgemeesters, raden en Staten bij het Periklesinstituut. Het instituut begeleidt gemeenteraden in het effectiever maken van het debat en de politieke besluitvorming, traint fracties en individuele politici en coacht wethouders, gedeputeerden en andere politiek bestuurders.
Omdat de gemeenteraad van Zeewolde op 16 december gaat stemmen over de komst van het Meta-datacenter naar het dorp, besluit Omroep Flevoland haar oor bij John Bijl te luister te leggen. Wat kunnen de gemeenteraadsleden doen om zich goed voor te bereiden? Bijl: ,,Tijd nemen, en je goed laten adviseren.“
,,Het is eigenlijk heel raar, dat in ons systeem de gemeente Zeewolde hier alleen in staat, want – zeker met zo’n datacenter zoals Meta – heeft het natuurlijk repercussies voor het hele land.“
John Bijl, bestuursdeskundige Periklesinstituut
Landelijke coördinatie moet gaan zorgen voor een meer toekomstbestendige datacenterbranche
De tijd dringt. Terwijl het college van Burgemeester en Wethouders van Zeewolde en de provincie Flevoland hun handtekening al onder de anterieure overeenkomst gezet hebben, wil Meta dat op 9 december doen. Formeel is de deal op 7 december dus nog niet rond, zou je kunnen zeggen. In die zin komt de oproep tot meer bemoeienis van de Rijksoverheid van John Bijl net voor de champagnefles voor het datacentrum en de onderwijscampus ontkurkt kan gaan worden.
Blijft de vraag waarom het (demissionaire) kabinet de zaak zo op zijn beloop heeft gelaten. Zijn het de coronaperikelen, of gaat er meer schuil achter haar terughoudendheid? De kwestie ligt immers al veel langer op hun bordje: de vriendjespolitiek-zaak van Nieuwsuur met betrekking tot Google-Groningen, de Microsoft-soap in de Wieringermeerpolder en de brandbrief van de Dutch Datacenter Association van 27 oktober 2021, waarin de databranche waarschuwt voor het vastlopen van de digitale economie zonder landelijke coördinatie. Mogelijke interventies van TenneT en het wegmoffelen van de schunnige ondemocratische praktijken in het algemeen – de hele zaak rammelt en stinkt immers dat het een lieve lust is – laat ik in dit verband buiten beschouwing.
Last but not least, het kabinet werd – naast de energievraagkwestie – geattendeerd op nog een ander klimaatvraagstuk: waar en hoe gaan we bouwen in Nederland met het klimaat van de toekomst? Deltacommissaris Peter Glas publiceerde gisteren, op 6 december 2021, het tweede briefadvies over (woning)bouw en klimaatadaptatie, waarin hij constateert ‘dat er bij de (woning)bouwopgave onvoldoende rekening wordt gehouden met de langetermijngevolgen van klimaatverandering en met de eisen die water en bodem stellen‘. Tijd voor actie, lijkt me.
Roep om nationale datacenterstrategie zwelt aan vanwege ‘Zeewolde’
Een meerderheid van de Tweede Kamer wil landelijke regie over de bouw van datacenters in Nederland, meldt de NOS ‘s avonds (ook in het Achtuur-journaal) op 7 december 2021. Het datacentrum in Zeewolde gebruikt straks heel veel energie en heeft alleen al om die reden invloed op de regionale klimaatdoelen, geformuleerd in de zogenoemde RES’en (de afkorting RES staat voor ‘Regionale Energiestrategie’, red.) Het datacentrum komt bovendien op vruchtbare landbouwgrond te staan.
Chagrijn is er bij sommige Kamerleden ook omdat vanwege de publicaties in NRC en Telegraaf, waaruit bleek dat ministeries betrokken waren bij het binnenhalen van het datacentrum. Dit beschouwen ze als een extra reden om het debat erover in de Kamer te voeren, en niet enkel in de gemeenteraad.
Discussie over bouw (hyperscale) datacenters in Nederland is opgelaaid: ‘Nederland is te klein voor grote datacenters!‘
De discussie over de bouw van het hyperscale datacenter in Zeewolde, de mogelijke komst van het grootste datacentra van Europa tot nu toe, is opgelaaid. Ook burgers praten (eindelijk) mee. Op 8 december 2021 praat Ghislaine Plag in het NPO1-radioprogramma ‘Spraakmakers‘ (Standpunt.nl) over de stelling: ‘Nederland is te klein voor grote datacenters!‘
Moeten we wel meer datacenters willen in Nederland? Ze gebruiken veel energie en hebben daarmee invloed op de regionale klimaatdoelen. Ook neemt een centrum veel grond-oppervlak in; kunnen we daar niet beter huizen bouwen? Of zijn datacenters belangrijk voor Nederland en moeten we Europese koploper in de digitale economie worden?
Statenleden provincie Flevoland roeren zich en vragen debat aan
In het provinciehuis in Lelystad wordt op woensdag 8 december gedebatteerd (interpellatiedebat) over het datacenter dat Meta wil bouwen op bedrijventerrein Trekkersveld in Zeewolde. Het debat is onder andere aangevraagd door Statenlid Gert Jan Ransijn van de in maart 2021 opgerichte conservatief-liberale partij JA21. Hoewel het aan de gemeenteraad van Zeewolde is om daar een besluit over te nemen, wil Ransijn toch dat Provinciale Staten er ook nauw bij betrokken worden.
De fractievoorzitter van JA21 stoort zich aan het wollig taalgebruik en de abstracte termen die de betrokken bestuurders gebruiken om de voor- en nadelen van het datacenter te benoemen. ‘Leugentaal’ noemt hij dat. Hij wil dat de gedeputeerde concreet wordt over onder andere de grondtransacties. Met die concrete informatie wil hij kunnen toetsen of het proces rond de mogelijke komst van Meta ‘wel snor zit’, wel goed en zorgvuldig is verlopen.
Statenbrede ‘motie van treurnis‘ tegen Gedeputeerde Staten over datacenter
Gedeputeerde Staten hadden de Statenleden veel beter moeten informeren over het datacenter in Zeewolde. Die boodschap uitten Provinciale Staten woensdag 8 december 2021 tijdens een zeer kritisch debat met het dagelijks bestuur van de provincie. Omdat de betrokken gedeputeerden weinig berouw toonden, werd er na een discussie van zes uur een ’motie van treurnis’ tegen het gehele college van GS ingediend. Die motie werd unaniem aangenomen.
De Staten waren uiterst verontwaardigd over de gebrekkige informatievoorziening. Wat vooral stak was de positieve brief van GS over het datacenter aan het Rijk. Hierin werd het ministerie van Economische Zaken en Klimaat (EZK) gevraagd om de komst van het bedrijf mogelijk te maken. Deze brief werd zonder medeweten van Provinciale Staten verstuurd en dat had volgens de fracties nooit gemogen.
Gedeputeerde Appelman moet nu binnen drie maanden een feitenrelaas opstellen waarin de partijen kunnen lezen wat er met wie is afgesproken als het gaat om het datacenter. In dat stuk moet ook staan welke opstelling Gedeputeerde Staten daarbij hebben ingenomen en welke rol de provincie in de toekomst nog kan spelen.
‘Ruzie over verkoop akkers Flevoland aan Facebook’
Ruzie in de tent? Het lijkt erop dat het een aantal partijen in de Zeewoldse gemeenteraad makkelijker wordt gemaakt voor het uitbrengen van hun stem om al of niet steun te verlenen aan het Collegevoorstel dat de komst van het datacenter van Meta mogelijk moet maken.
Het Rijksvastgoedbedrijf ligt namelijk dwars bij de plannen van Facebook om in Zeewolde op landbouwgrond van het Rijk een van de grootste datacentra van Europa te bouwen. De grond-en vastgoedbeheerder van de overheid wil zo’n tachtig hectare boerenland in Zeewolde – de eerder gememoreerde 84 hectare boerenland waarvoor het RVB advies inwon bij het College van Rijksadviseurs – voorlopig niet aan Facebook verkopen. Het RVB heeft kennelijk al voordat de energieslurpende doos er staat ‘geleerd‘.
Het Rijksvastgoedbedrijf eist dan ook dat Facebook en de gemeente Zeewolde nieuwe plannen over het benutten van restwarmte en duurzaamheid opstellen, voordat het een beslissing neemt over de verkoop van de grond. Opnieuw een bericht van doorzetters Merijn Rengers en Carola Houtekamer:
Ruzie over verkoop akkers Flevoland aan Facebook
Merijn Rengers en Carola Houtekamer, NRC, 8 december 2021
’Land van Ons’ komt met alternatief voor megadatacenter Meta in Zeewolde
Een recent arrest van de Hoge Raad, zo stellen de twee NRC-onderzoeksjournalisten in bovenstaand artikel, schrijft voor dat overheden niet meer onderhands grond mogen verkopen aan één partij. Ze moeten kijken of er ook andere gegadigden zijn. Dit geldt volgens hen dus ook voor Facebook in Zeewolde.
,,Hier meldt zich zo’n gegadigde“, tweet Carola Houtekamer op haar persoonlijke Twitteraccount op 9 december 2021. De link in haar tweet verwijst naar een alternatieve koper voor de grond waar megadatacenter Meta haar zinnen op gezet heeft: het sympathieke ‘Land van Ons‘.
.
Naar aanleiding van de berichtgeving over een grootschalig datacenter voor Facebook hebben we als bestuur gemeend dat Land van Ons niet langer passief kan toekijken, zegt oprichter van de burgercoöperatie Franke Remerie. Het wil de gemeente een alternatief bieden:
,,Waar de politiek niet bij machte is om iets te doen, moeten we als burgers zelf het voortouw nemen en dit niet zomaar laten gebeuren. We bieden de gemeente Zeewolde een alternatief en stellen voor dat Land van Ons het betreffende land koopt.“
Franke Remerie, oprichter Land van Ons
Opzienbarend? Zeker, maar een noodzakelijk alternatief, zo stelt Remerie, want ‘waar alle routes om dit project te stoppen lijken te falen, heeft onze coöperatie een krachtig middel. Het middel waarvoor we opgericht zijn: we kopen land op ten behoeve van natuurinclusieve landbouw‘. Land van ons realiseert zich dat het met de crowdfund-actie een grote broek aantrekt, het gaat immers om een forse investering, maar denkt ‘dat er voldoende maatschappelijk draagvlak is om met elkaar dit alternatief mogelijk te maken‘.
Sterker, blijkens hun brief aan de gemeente Zeewolde, ‘het is een andere manier van “Zeewolde op de kaart zetten”. Een manier waarmee u echt een visie kan laten zien op de toekomst van ons land en een voorbeeldrol kunt vervullen‘, aldus Franke Remerie.
Kunst en Landschap volgt het burgerinitiatief Land van Ons al vanaf de oprichting in 2020 en heeft natuurlijk haar eigen metertjes aangekocht om (ook) bij te dragen aan herstel van het Nederlandse landschap, natuur en biodiversiteit. Ik koop er in het kader van deze prachtige actie gewoon nog een paar vierkante meters bij. Ik hoop jij ook.
Hieronder de introductievideo van Land van Ons (uit 2020), die je uiteraard ook kunt bekijken via de Kunst en Landschap-special over natuur- en landschapsinclusieve kringloopland-bouw.
Land van Ons stuurt brief naar CEO’s vijf grote technologie-concerns: Apple, META, Microsoft, Alphabet en Amazon
Zo’n twee maanden later, op 1 februari 2022, stuurt Land van Ons nog een brief. Ditmaal is hij gericht aan de CEO’s (Chief Executive Officers) van Meta, Alphabet (moederbedrijf Google), Microsoft, Amazon en Apple met het verzoek af te zien van het bouwen van hyperscale datacenters in Nederland. Een afschrift van de brief gaat naar verschillende ministeries, de Eerste en de Tweede Kamer. Voorzitter Franke Remerie licht een en ander toe.
’Regering moet bouw van datacenter in Zeewolde volgens coalitiepartij ChristenUnie blokkeren’
De ChristenUnie in de Tweede Kamer wil dat het kabinet de bouw van het hyperscale datacenter in Zeewolde voorlopig tegenhoudt. Kamerlid Pieter Grinwis heeft een motie ingediend waarin het kabinet wordt gevraagd de rijksgrond in Zeewolde op dit moment niet te verkopen voor het datacenter. Dat meldt Teake Dijkstra in De Stentor op 9 december 2021, de ‘champagnedag‘, zeg maar. Grinwis wijst op het energieverbruik en de ‘enorme impact’, lokaal qua ruimtegebruik en regionaal en landelijk qua stroomgebruik..
,,Wat mij betreft maken we een pas op de plaats en werken we eerst aan een nationale visie op deze ontwikkeling’’
Pieter Grinwis, Tweede Kamerlid ChristenUnie
In Zeewolde is ongeveer de helft van de 166 hectare waar Meta/Facebook het datacenter wil vestigen op dit moment in bezit van het Rijksvastgoed-bedrijf, schrijft Dijkstra. De landbouwgrond wordt nu nog verpacht aan agrariërs. De andere helft is in het voorjaar in alle stilte al via de gemeente in eigendom gekomen van Polder Networks, de schimmige tussenpersoon van de toen nog geheim gehouden datagigant.
.
In de motie voert Grinwis aan dat het bij de grond van het Rijksvastgoedbedrijf gaat om ‘kwalitatief hoogwaardige landbouwgrond‘ en dat de verkoop ervan voor een datacenter ingaat tegen het huidige beleid van het Rijksvastgoedbedrijf.
Zolang er geen landelijke visie en geen afwegingskader is opgesteld voor de vestiging van hyperscale datacenters zou de grond volgens hem sowieso niet moeten worden verkocht voor dat doel, staat in de motie. Ook niet in Zeewolde. De ChristenUnie gaat nu op zoek naar steun voor de motie, waar op dinsdag 14 december over wordt gestemd.
‘Een ‘JA’ van de gemeenteraad betekent niet automatisch dat het datacenter er komt’
De ‘grondpolitieke strijd‘ is uiteraard op de burelen van – voor de datacenterkwestie immer attente – Omroep Flevoland beland. Vanaf hier: chapeau voor het bij de zaak betrokken redactieteam! Keep up the good work. Een ‘JA’ van de gemeenteraad op 16 december aanstaande betekent niet automatisch dat het datacenter er komt, melden de omroepmedewerkers op 9 december 2021.
Uitleg daarover vindt je op hun website. In de studio vraagt presentator Marco Verhagen aan verslaggever Koen Peeters wat de drempels voor de komst van het datacenter zijn.
Twee petities tegen bouw datacenter Zeewolde!’
Donderdag de negende december is een enerverend dagje, ongetwijfeld ook voor de gemeenteraadsleden van Zeewolde, die na de lange zit van het interpellatiedebat de dag ervoor in het provinciehuis in Lelystad, ook deze dag weer een stortvloed aan informatie op zich af zien komen. Het is precies een week voordat ze hun eindoordeel over de bestem-mingsplanwijziging voor het datacenter moeten vellen. Ga d’r maar aanstaan, de impact zal groot zijn.
Om hen over de streep te trekken tegen te stemmen, heeft ‘Susan S.’ – wie achter deze naam schuilgaat laat zich raden – een burgerpetitie aangemaakt bij Avaaz.org, ‘een online campagnenetwerk dat de stem van gewone mensen laat doorklinken in wereldwijde besluitvorming’. De boodschap is helder: ‘Stop NU de bouw van datacenter Zeewolde!’.
Ook het eerder al protesterende Extinction Rebellion Almere (@XrAlmere) meldt zich in de strijd door burgers op te roepen de bouw van het datacenter in Zeewolde te blokkeren en hun petitie te ondertekenen.
Aan jou om (ook) je stem te laten horen door met je stem voor het datacenter te gaan liggen. Delen (ook via de socials) wordt op prijs gesteld. Susan S. hoopt in ieder geval voor de zestiende december op 5.000 ondertekenaars, XR-Almere neemt vooralsnog genoegen met de helft van de ‘blokkeerders’.
NOS op 3 tech-podcast zet onrust in Zeewolde om datacenter op een rijtje
De onrust om en weerstand tegen het datacentrum in Zeewolde begint toe te nemen. Ik kan me voorstellen dat, nu je hier bent beland, het je aardig begint te duizelen met termen als hyperscale, restwarmte, een open of gesloten waterkoelsysteem, grijze en groene energie, stroomonderstation, inter- en hyperconnectiviteits-hub en wat dies meer zij.
Bij ‘NOS op 3‘ – hun video’s op YouTube kan ik je zeer aanbevelen – zijn ze erg goed om in begrijpelijke taal (en beeld dus) lastige, ingewikkelde zaken uit te leggen. Zo ook het eerste deel van de tech-podcast ‘Onrust in Zeewolde om datacenter‘. Presentator Jonna ter Veer spreekt in – nogmaals: alleen het eerste deel; Google’s-top-10 kun je in dit verband negeren – onderstaande podcast met tech-redacteur Nando Kasteleijn, die een resumé geeft van de verwikkelingen rond het datacentrum in Zeewolde en de onrust die daaromtrent ontstaan is – tot en met 9 december 2021.
‘Wethouder boos over bemoeienis met datacenter Zeewolde: ‘Tweede Kamer heeft boter op het hoofd’‘
Na alle perikelen op de negende december – de Grinwis-motie over Rijksgrond, 25 Kamer-vragen namens de PvdA en GroenLinks en twee op handen zijnde petities – vraagt Teake Dijkstra Egge Jan de Jonge, wethouder (CDA) en projectleider van het datacentrum in de gemeente Zeewolde, voor De Stentor om een reactie.
De Jonge vindt dat de Tweede Kamer nu niet ineens het datacenter in Zeewolde af moet remmen om eerst een landelijke visie op te stellen. ,,Wie dat voorstelt heeft toch wel wat boter op het hoofd.” Hij stelt zich daarbij op een formeel standpunt:
,,Op dit moment is het aan onze gemeenteraad om daar een besluit over te nemen. Den Haag heeft het beleid zelf zo vastgesteld.’’
Egge Jan de Jonge, wethouder (CDA) gemeente Zeewolde
Kamervragen PvdA en GroenLinks; ook CDA-Almere heeft vragen over datacenter Zeewolde
Op 9 december 2021 stellen de leden Gijs van Dijk, Henk Nijboer, Joris Thijssen (allen PvdA) en Suzanne Kröger (GroenLinks) 25 Kamervragen aan de ministers van Economische Zaken en Klimaat en van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties over de ‘De rode loper voor datacenter Zeewolde‘, waarmee gedoeld wordt op het Telegraaf-artikel ‘Rodeloper voor datacenter Facebook, Zeewolde wuift groene bezwaren weg‘ van Mike Muller en Edwin Timmer, van 24 november 2021.
Ook het NRC-artikel van Merijn Rengers en Carola Houtekamer van 3 december vormde aanleiding voor het stellen van de Kamervragen: ‘Het Rijk regelde onder druk van Facebook voorrang op het stroomnet‘.
Naast deze vragen vanuit de landelijke politiek heeft ook het CDA Almere een aantal vragen voor het College van B&W van Zeewolde: CDA Almere vraagt zich af welke gevolgen ‘Zeewolde‘ voorziet voor de energie-infrastructuur en waterhuishouding van Almere. Ook is men bezorgd of de komst van het Zeewoldse datacenter betrokken wordt bij het onderzoek naar de hyperconnectivity-hub die in Almere gepland staat.
Projectleider Egge Jan de Jonge gaat dus een paar dagen voor de belangrijke vergadering van 16 december (die een uur eerder aanvangt dan gepland) met aardig wat huiswerk het weekend in.
Groninger politici reflecteren op zeven jaar Google
Zeven jaar geleden stonden Groninger politici (voor het eerst in Nederland) voor de keuze een hyperscale datacenter te laten verrijzen binnen de grenzen van de toenmalige gemeente Eemsmond, dat na de herindeling opging in de gemeente Het Hogeland. Omroep Flevoland toog naar het Noorden en sprak met oud-wethouder Harrie Sienot (CDA) en Linda Visser, oud-fractievoorzitter SP-Eemsmond. Ze kijken terug op de gang van zaken rond (de beloofde) werkgelegenheid, duurzaamheid, het besluitvormingsproces en het democratische gehalte daarvan.
Sienot kijkt er tevreden op terug, Visser daarentegen is kritisch op de gang van zaken. Volgens haar is een gemeente helemaal niet opgewassen tegen een groot bedrijf zoals Google. ,,De raad al helemaal niet, dat is een lekenbestuur”, zegt het oud-raadslid, die daarmee nadrukkelijk een waarschuwing uitspreekt richting de gemeenteraadsleden van Zeewolde.
Grootste raadspartij, Leefbaar Zeewolde, zegt nee tegen komst datacenter
Leefbaar Zeewolde keert zich tegen de komst van het grote Meta-datacenter in Zeewolde. De grootste partij in de raad vindt dat er te veel onzekerheden kleven aan het project. Dat zegt fractievoorzitter Ben Sonneveld in het tv-programma ‘Over Flevoland Gesproken‘ van Omroep Flevoland. Voor Zeewolde Actueel lichtte hij het standpunt namens de fractie toe.
.
Leefbaar Zeewolde vreest op basis van de informatie die hen ter beschikking is gesteld dat er erg veel windmolens nodig zullen zijn – en dat die dus ergens in de gemeente een plek moeten krijgen – om de benodigde groene stroom op te wekken, om te kunnen voldoen aan het enorme energieverbruik van het datacenter.
Ook heeft Sonneveld twijfels over de belofte dat de restwarmte die vrijkomt in het datacenter zal worden gebruikt om woonwijken te verwarmen, zo meldt Omroep Flevoland op 10 december 2021: “Dat zit vol met onzekerheden.” Verder vindt zijn partij dat de informatievoorziening over het project – op basis van een enquête bleek dat 70 procent van de bevolking van Zeewolde deze matig, slecht tot zeer slecht vond – ver ondermaats is. Leefbaar Zeewolde is na de ChristenUnie de tweede collegepartij die het datacenter afwijst.
Gemeente Zeewolde maakt afspraken met Meta bekend
Na alle consternatie van de week ervoor maakt het trio B&W-Zeewolde, de provincie Flevoland en Polder Networks (Meta) op 10 december 2021 de Samenvatting Anterieure Overeenkomst openbaar. De drie-partijen-overeenkomst is een juridisch document waarin de gemeente, provincie en Polder Networks wettelijke en bovenwettelijke afspraken met elkaar maken. Deze gaan onder andere over de restwarmte en investeringen in de lokale en regionale economie.
‘Datacentrum levert 20 jaar gratis restwarmte’ kopt Omroep Flevoland op 10 december 2021. Het twintig jaar gratis beschikbaar stellen van restwarmte door Meta krijgt een prominente plek. De financiële uitwerking van de diverse gemaakte afspraken blijft, ‘mede in verband met nog te volgen aanbestedingen voor bijvoorbeeld infrastructurele werken’, geheim.
De voorname propositie ‘twintig jaar gratis restwarmte’ staat diezelfde dag ook centraal in het artikel van Nicolai Lensen en Teake Dijkstra in De Stentor: ‘Datagigant Meta levert 20 jaar gratis (rest)warmte aan woningen als het mag bouwen bij Zeewolde‘. Je zou het een vorm van framing kunnen noemen: Facebook biedt iets aan als een cadeautje, waarbij ze donders goed weten dat ze er (júist) toch van af moeten. Het liefst tegen zo laag mogelijke kosten, uiteraard. Decentralisatie, pff.
Energiedeskundige: ‘belofte gratis restwarmte datacenter is onzin’
Het is dus onzin om gratis restwarmte van een datacenter te beloven. Dat zegt ook energiedeskundige Stefan Mol uit Almere tegen Omroep Flevoland op 14 december 2021.
,,Het is gewoon heel vreemd om te doen alsof je iemand een cadeautje geeft terwijl je zelf ergens vanaf moet.“
Stefan Mol, energiedeskundige
‘‘Groene’ restwarmte datacenters is vooral kille PR’
Het magische woord in de datasector: restwarmte. Door energie te hergebruiken als verwarming zouden datacenters kunnen bijdragen aan de energietransitie. Maar, zegt Daniël van Kessel van Follow The Money op 10 april 2021, juist de big tech-datacenters − goed voor een kwart van de stroomvraag van de databranche − maken deze circulaire belofte niet waar. En dat staat volgens hem al vroeg in het proces vast: door keuzes voor de locatie en voor de koeltechniek.
Datacenters creëren veel warmte. Overheden suggereren vaak dat die gebruikt kan worden voor een warmtenet, waarmee kassen of woningen verwarmd kunnen worden. Ook in het geval Zeewolde wordt geschermd met de voordelen van restwarmte. Bij de mega-datacenters van Microsoft en Google lukte dat telkens niet, zegt Van Kessel. Restwarmte hergebruiken is niet eenvoudig. Ook de gekozen koeltechniek is van belang: van de meeste datacenters moet de restwarmte nog opgewaardeerd worden met een warmtepomp. Dat kost extra stroom, en daarmee extra uitstoot.
Daar gaan je circulaire plannen die overal worden ingezet om draagvlak onder de bevolking te creëren, zeg ik dan. Ik ben überhaupt benieuwd of dit soort artikelen op de bureaus van de raadsleden van Zeewolde terechtgekomen zijn – of anderszins voorgelegd zijn.
Daniël van Kessel, een team van onderzoeksjournalisten van Follow The Money plus een aantal experts op het gebied van restwarmte van datacenters, ging voor het online magazine op onderzoek uit, door de plannen voor hergebruik van restwarmte bij mega-datacenters in de Eemshaven en Wieringermeer onder de loep te nemen en te analyseren waarom die niet tot stand kwam.
‘Groene’ restwarmte datacenters is vooral kille PR
Daniël van Kessel, Follow The Money, 10 april 2021
‘Over Flevoland Gesproken’ zet na landelijke bemoeienis datacenter-Zeewolde de zaak op een rijtje
In ‘Over Flevoland Gesproken‘, een interviewprogramma van Omroep Flevoland met hoofdrolspelers uit het Flevolandse nieuws, becommentarieert fractievoorzitter Ben Sonneveld van Leefbaar Zeewolde op 12 december 2021 het standpunt van zijn partij uitgebreider en plaatst hij het in een breder perspectief; ook naar aanleiding van alle commotie die is ontstaan door de landelijke inmenging over de beslissing die de raad moet nemen over het datacenter. Presentator Jeroen van der Laan neemt je mee in een negen minuten durend interview met Sonneveld in de continuing story van het datacenter in Zeewolde.
Column Christiaan Weijts: ‘Metaverse in de Flevopolder’
Christiaan Weijts, NRC (Opinie), 10 december 2021.
‘Komst datacenters verloopt ondoorzichtig en ondemocratisch‘
Het ziet ernaar uit dat een meerderheid met de plannen zal instemmen, constateren Marleen Stikker, internetpionier van het eerste uur en directeur van Waag, en Quirine van Eeden, onderzoeker bij datzelfde Waag: een futurelab voor technologie en samenleving. Voordat we ons lot en dat van de natuur in de handen van lokale deeltijdpolitici leggen, is het tijd voor een landelijk debat over datacenters in onze publieke ruimte, stellen ze in Het Financieel Dagblad van 10 december 2021. En dan niet achter gesloten deuren, waar alleen de datalobby haar weg weet te vinden!
,,Het is tijd voor een open gesprek over afwegingen aangaande stroomverbruik, gebruik van onze publieke ruimte en aanwezigheid van discutabele techreuzen in onze geliefde polders, samen met alle betrokkenen en belanghebbenden.“
Marleen Stikker en Quirine van Eeden, resp. directeur en onderzoeker Waag
De vestiging van een datacenter in Nederland is een besluit dat grote impact heeft op omwonenden, maar ook op de resterende Nederlandse inwoners zeggen de toekomstvorsers van het internet. Alle Nederlandse burgers zijn gerechtvaardigde belanghebbenden bij dit besluit. We moeten met elkaar het gesprek voeren over de vraag wat het afwegingskader is en wiens belangen er mee gediend zijn. We hebben een proces nodig dat transparant is, waar de belangen open op tafel liggen en alle betrokkenen vanaf het begin volwaardige plek aan tafel krijgen.
Komst datacenters verloopt ondoorzichtig en ondemocratisch
Marleen Stikker en Quirine van Eeden, Het Financieele Dagblad, 10 december 2021
‘We willen online uit ons bol, dus datacentra zijn onmisbaar’
Is de negentienkoppige gemeenteraad van Zeewolde wel geëquipeerd te besluiten over zo’n complex en ingrijpend project, is de (hoofd)vraag die Jacobien de Krijger in De Stentor van 11 december 2021 voorlegt aan een viertal lectoren van Fontys Hogescholen. Geen slecht idee, het zijn juist deze vier wetenschappers die in onderstaand artikel pleiten voor meer en betere wetenschappelijke duiding over een aantal pijnpunten in de discussie over (hyperscale) datacenters in Nederland. Belangrijk daarbij is dat die pijnpunten worden ontdaan van hun politieke lading.
Daarnaast zou het volgens hen helpen wanneer de politieke beslissingskaders helder en meer eenduidig zijn. In hun ogen wordt de discussie door alle versnipperde informatie, onduidelijke rollen en communicatie en ontbrekende overheidsregie onnodig complex gemaakt en voedt dit het wantrouwen (onder burgers) – de drang om samen naar oplossingen te zoeken wordt zo doodgeslagen. En dat vinden ze een gemiste kans: ‘iedereen is immers gebaat bij een goede digitale infrastructuur, en een duurzame, innovatieve integratie in het ontwerp van de slimme stad van de toekomst’.
‘We willen online uit ons bol, dus datacentra zijn onmisbaar‘
Jacobien de Krijger, De Stentor, 11 december 2021
BNN/VARA-programma ‘Dijkstra en Evenblij ter plekke’ strijkt neer in Zeewolde
In aanloop naar de stemming van 16 december 2021 klinken er steeds meer kritische geluiden rond de komst van het datacenter. Niet alleen Zeewoldenaren maken zich zorgen om de toekomst van hun dorp, maar ook in Den Haag klinken er bezorgde vragen. De verant-woordelijk wethouder en projectleider, Egge Jan de Jonge en twee bezorgde burgers, Susan Schaap van het burgerinitiatief DataTruc en Sipke Veenstra gaan erover in gesprek met Frank Evenblij en Erik Dijkstra in het (eerste deel) van het BNN/VARA-programma ‘Dijkstra en Evenblij ter plekke‘. Deze keer dus vanuit Zeewolde.
(Frank Evenblij en Erik Dijkstra zenden Dijkstra en Evenblij ter plekke elke zondagavond van acht tot tien uit vanuit een andere plek in het land. Elke week bespreken zij lokaal en landelijk nieuws, dorpsmythes en retro sportverhalen. Er is livemuziek van een artiest uit de buurt en de lokale burgemeester neemt plaats in de ‘Verhoorwagen’.)
Zeewoldenaren zeggen ‘nee’ tegen datacenter van Facebook ondanks ‘nieuwe soorten banen‘
De digitale economie gaat nieuwe soorten banen opleveren en daarom is de komst van het datacenter van Facebook in Zeewolde welkom, als het aan de verantwoordelijke wethouder, Egge Jan de Jonge ligt, zo luidt de introductietekst van NPO Radio 1 voor onderstaande video.
,,We moeten de nieuwe techniek niet meteen in de weg gaan staan.”
Egge Jan de Jonge, wethouder (CDA) en projectleider datacenter Zeewolde
Gemeenteraadsleden Zeewolde over de komst van het ‘hyperscale’ datacenter
Inmiddels hebben duizenden mensen zich tegen de komst van het datacentrum uitgesproken. Maar… uiteindelijk wordt de beslissing op de inmiddels beruchte zestiende decemberdag genomen door slechts 19 mensen: de raadsleden van de gemeente Zeewolde! Zij gaan stemmen over de vraag of de komst van Facebook mogelijk wordt gemaakt. Niet niks, zeggen Evenblij en Dijkstra. Je zult het maar op je bordje hebben liggen. Ze spreken in (dit tweede deel van) hun programma met de Zeewoldense gemeenteraadsleden Erik van de Beld (ChristenUnie), Wenda Westerhuis (D’66) en Ben Sonneveld (Leefbaar Zeewolde).
Wat doen Zeewoldenaren op Facebook?
Tijdens het programma Dijkstra en Evenblij ter plekke doet een van de presentatoren een belronde met inwoners vanaf de plek die ze bezoeken. Voor de uitzending van 12 december 2021 was Frank Evenblij benieuwd naar de relatie van de bewoners met Facebook. Gaan ze nu vaker of meer gebruik maken van het sociale platform? En: wat doen de Zeewoldenaren eigenlijk allemaal op Facebook? Evenblij doet een kort rondje langs de velden.
Burgemeester Gerrit Jan Gorter in ‘De Verhoorwagen’ van ‘Dijkstra en Evenblij ter plekke’
Vaste rubriek in ‘Dijkstra en Evenblij ter plekke‘ is ‘De Verhoorwagen‘. ‘Geen burgervader is onschuldig. En daar treden Dijkstra en Evenblij terecht tegen op’, luidt de aankondiging van het ‘verhoor’. Op 12 december 2021 wordt burgemeester Gert Jan Gorter het vuur na aan de schenen gelegd. Uiteraard over (zijn rol in) de mogelijke komst van het datacenter van Facebook naar het polderdorp Zeewolde. Wie is Gert Jan Gorter en hoe denkt hij over het feit dat zijn gemeente(raad) beslist over de grootste buitenlandse investering in Nederland ooit? Dit hoort toch gewoon thuis bij de landelijke politiek?
,,Gemeenten is de eerste overheid, die kunnen dit gemakkelijk aan. Ik denk zelfs dat ze het beter aankunnen, gelet op de manier hoe de Tweede Kamer met zaken omgaat”, is het weerwoord van de burgervader, die met een triomfantelijke grimas – armen over elkaar – Evenblij pareert. Zijn er weleens momenten mijnheer de burgemeester, vraagt Dijkstra enigszins schertsend, dat uzelf ook wel eens twijfelt of dat datacenter wel zo’n goed idee is?
,,Daar gaat de gemeenteraad over. Ik heb een onafhankelijke rol. Ik ben hoeder van de integriteit en van de wetten en regels die hier gelden. Ik denk dat onze raad dat beter kan, en dat – helaas – de Tweede Kamer door de media – zeg ik dan toch maar eventjes – op een verkeerd been is gezet.”
Gerrit Jan Gorter, Burgemeester Zeewolde
Speciale afspeellijst over hyperscale datacenter-Zeewolde op YouTube-kanaal Kunst en Landschap
Alle video’s die je tot nu toe op deze website hebt kunnen bekijken, kun je op een moment dat jou uitkomt terugkijken. Ik heb de video’s van Kunst en Landschap plus de aan het datacenterproject gerelateerde video’s van derden – dat zijn er inmiddels meer dan honderd! – in een speciale afspeellijst op het YouTube–kanaal van Kunst en Landschap voor je op een rijtje gezet, in: ‘Hyperscale Datacenter Zeewolde (Trekkersveld IV)‘. Abonneren mag.
‘Het dilemma van Zeewolde nadert climax: ‘Tegenstanders vallen meer op omdat ze harder schreeuwen’’
Alle ogen zijn deze week op Zeewolde gericht. Donderdag besluit de gemeenteraad of het omstreden datacenter van Facebook – het grootste van Europa – er mag komen. Heel Nederland bemoeit zich ermee, maar wat vinden de Zeewoldenaren eigenlijk zelf, vraagt verslaggever Paolo Laconi voor De Stentor zich af op 13 december 2021. Hij toog de zaterdag ervoor naar Zeewolde waar mensen ontspannen langs de winkels aan het Horsterplein slenteren.
Bij de viskraam van Willem Koelewijn staat een lange rij, een groepje mountainbikers hapt op het terras van cafetaria Twilight een broodje kroket naar binnen. De sfeer is ontspannen. Niets wijst erop dat het gemoedelijke dorp aan het Wolderwijd de afgelopen weken verzeild is geraakt in een nationale mediastorm over de komst van het grootste datacenter van Europa. Voor- en tegenstanders, de een meer gelaten dan de andere, komen aan het woord, een enkeling is pertinent tegen. Wat ze schijnbaar delen is de algemene kritiek op de ‘schimmige besluitvorming’ rond het datacenter.
,,Alles gebeurt stiekem, de bevolking is onwetend gehouden en ook de gemeenteraad heeft pas heel laat informatie gekregen. Dit proces is niet transparant en dat hoort wel in een democratie.”
Gabriela Ferrari, bezoeker Horsterplein, Zeewolde
Het dilemma van Zeewolde nadert climax: ‘Tegenstanders vallen meer op omdat ze harder schreeuwen’
Paolo Laconi, De Stentor, 13 december 2021
Actie Extinction Rebellion: ‘Geen datacenter bij Zeewolde’, ‘Wij willen Greta, geen Meta’
Activisten van Extinction Rebellion hebben op maandagmorgen 13 december 2021 korte tijd in het gemeentehuis van Zeewolde actiegevoerd tegen de komst van het datacenter van Meta, meldt Thomas Spekschoor voor NOS Nieuws. De ongeveer twintig demonstranten gingen rond half elf het gemeentehuis binnen en hingen spandoeken op met teksten als ‘Wij willen Greta, geen Meta‘ en ‘Geen datacenter bij Zeewolde‘. Na een uur, meldde Omroep Flevoland eerder die ochtend, werd de bezetting door de politie beëindigd. De geweldloze actievoerders zijn uit het gebouw verwijderd.
De Almeerse afdeling van Extinction Rebellion plakte eerder in december al posters op de buitenkant van het gemeentehuis. De organisatie houdt, zoals je hebt kunnen lezen op deze website, ook een petitie-actie tegen de komst van het datacenter. Guus Dix licht namens Extinction Rebellion de reden van de ‘bezetting’ van het gemeentehuis van Zeewolde toe:
‘De komst van het enorme Facebook-datacentrum raakt aan nagenoeg alle belangen in Zeewolde’
‘De burgemeester van Zeewolde schoof integriteitsmeldingen over de komst van een Facebook-datacentrum terzijde. Een kritisch raadslid werd geroyeerd en mag niet meestemmen over de komst van de hyperscale. Hoe de miljardeninvestering de lokale politiek verdeelt.’ Nieuw speurwerk voor NRC van Merijn Rengers en Carola Houtekamer laat zien dat de verhoudingen in de lokale politiek in Zeewolde onder hoogspanning staan. Lees en huiver. Ik viel – in de loop der jaren geharnast tegen bestuurlijk gerommel, vriendjes-politiek en belangenverstrengeling – van mijn stoel.
De komst van het enorme Facebook-datacentrum raakt aan nagenoeg alle belangen in Zeewolde
Merijn Rengers en Carola Houtekamer, NRC, 13 december 2021
‘Burgemeester schoof integriteitskwesties terzijde’
Het raadslid dat de kwesties in bovenstaand NRC-artikel van Rengers en Houtekamer aankaartte, is geroyeerd en mag dus niet meestemmen op donderdag 16 december over de komst van een Facebook-datacentrum in Zeewolde. Burgemeester Gerrit Jan Gorter, inmiddels zich via de media zichtbaar geïrriteerd uitlatend over het NRC-onderzoeksduo, laat via zijn woordvoerder weten dat hij navraag heeft gedaan naar de aantijgingen van het raadslid en dat betrokkenen alles ontkennen.
Burgemeester schoof integriteitskwesties terzijde
Merijn Rengers en Carola Houtekamer, NRC, 13 december 2021
Burgemeester Zeewolde ‘stoort zich aan onjuiste berichtgeving’ en zet NRC-artikel weg als ‘fabeltjes‘ uit ‘fabeltjeskrant’ met ‘fake news’
Er zijn stukken in de media verschenen, die niet geheel conform de waarheid zijn, zegt Burgemeester van Zeewolde Gerrit Jan Gorter op 13 december tegen Lokale Omroep Zeewolde. Gorter doelt op bovenstaand NRC-artikel van Merijn Rengers en Carola Houtekamer. De kop van het artikel wordt, terwijl de burgemeester dat zegt, in onderstaande video, door Lokale Omroep Zeewolde nadrukkelijk in beeld gebracht.
,,Mensen geloven nog steeds wat in de krant staat; wij krijgen van alles over ons heen geworpen. Raadsleden worden via de mail op een verschrikkelijke manier benaderd, krijgen via de mail allerlei verwensingen naar hun hoofd geslingerd, voornamelijk naar aanleiding van de (landelijke, red.) kranten, gebaseerd op fake news.”
Gerrit Jan Gorter, Burgemeester Zeewolde
Het is beschamend. Vroeger bij de journalistiek was het zo: je doet aan hoor en wederhoor, vervolgt burgemeester Gorter.
,,Wederhoor van de zijde van de gemeente wordt om commerciële redenen vergeten. Daardoor gaan mensen geloven wat er in de krant staat. Ik kan alleen maar zeggen: verwijs naar de feiten, de feiten staan op de website van de gemeente, en de rest zijn vaak fabeltjes, een fabeltjeskrant.”
Gerrit Jan Gorter, Burgemeester Zeewolde
Burgemeester hekelt ‘fake news’ in ‘Fabeltjeskrant’
Nadat Gerrit Jan Gorter op 12 december bij ‘Dijkstra en Evenblij ter plekke‘ eerst ‘de Tweede Kamer’ hekelde (zie de Kunst en Landschap-video hierboven), was de dag erna bij Lokale Omroep Zeewolde ‘de media’ de grote dwarsligger voor zijn (gemeente)plannen om de Amerikaanse multinational naar de metropool in wording, Zeewolde, te halen. Dat schoot in het verkeerde keelgat van velen – de NRC-onderzoeksjournalisten in het bijzonder – die onafhankelijke journalistiek een warm hart toedragen, nog te zwijgen over hen die de fundamenten van de democratie respecteren.
Verslaggever Arend Dubbelboer van Omroep Flevoland, die op 14 december om half twee ‘s middags een afspraak met Gorter heeft, vertelt over de ophef die de uitspraken van de burgervader in heel het land teweegbrachten.
Burgemeester Zeewolde: ‘NRC heeft als doel om datacenter niet door te laten gaan’
”Ik denk dat het doel van NRC is om in ieder geval het datacenter niet door te laten gaan. Dat dat één van de hoofddoelen is, gelet op de eerdere artikelen en latere artikelen. En daar zoveel mogelijk medestanders voor te krijgen, en dan heiligt het doel de middelen.” Dat zegt burgemeester Gerrit Jan Gorter later op de middag van 14 december tegen Arend Dubbelboer van Omroep Flevoland. Hij bevestigt daarmee dat de termen die hij noemde – ‘fake nieuws’ en ‘een Fabeltjeskrant’ in een interview met Lokale Omroep Zeewolde – over NRC gaan. Omroep Flevoland deed aan het eind van de middag verslag. Je kunt daarin ook de volledige versie van het interview (13:26 min.) dat Dubbelboer met Gorter had, bekijken. Uiteraard – later – ook via het You-Tube-kanaal van Kunst en Landschap.
Mea culpa burgemeester Zeewolde voor aanval op media
In journalistieke kring werd afkeurend gereageerd op de uitspraken van Gorter, onder anderen door Thomas Bruning van de vakorganisatie NVJ, de Nederlandse Vereniging van Journalisten.
De burgemeester is vanmiddag teruggekomen van zijn uitspraken, meldt NOS Nieuws. ,,Ik realiseer mij nu dat ik met mijn uitlatingen onbedoeld de pers gediskwalificeerd heb. Dit was niet mijn bedoeling”, zegt hij in een verklaring. Ook stelt hij dat hij de woorden ‘fake news’ en ‘Fabeltjeskrant’ niet had moeten gebruiken. Volgens Gorter wordt zijn gemeente, in bericht-geving over de komst van het datacenter naar Zeewolde, ‘geconfronteerd met een aantal feitelijke onjuistheden’ en daardoor ‘liepen de emoties nogal hoog op’.
‘Fake news! en Fabeltjeskrant!’-uitspraken burgemeester Zeewolde voeden agressie en wantrouwen richting journalistiek
Het is lang geleden dat Nederland zulke ernstige tekenen vertoonde van afnemende democratische gezindheid als dit jaar, luidt het NRC-‘Commentaar’ op de laatste dag van 2021. Ook kleine dingen als de ‘Fake news! en Fabeltjeskrant!’-uitroepen van de burgemeester van Zeewolde zeggen veel over democratisch besef, zo zegt de groep redacteuren, verantwoordelijk voor het dagelijkse Commentaar van de krant. Net als de vakvereniging van journalisten NVJ, die de burgemeester voorhield dat hij met zijn algemene beweringen voeding had gegeven „aan de agressiviteit en het wantrouwen waarmee de journalistiek de afgelopen jaren in toenemende mate wordt geconfronteerd”, neemt ook NRC vanuit ‘een gedegen vakethiek’ nadrukkelijk afstand van dergelijke uitspraken.
‘Kaper op de kust voor grond voor datacentrum Meta in Zeewolde’
Volgens voorzitter Franke Remerie van Land van Ons hebben (op 13 december 2021, red.) meer dan duizend mensen steun betuigd aan het alternatief dat de burgercoöperatie aan de gemeente Zeewolde biedt. Zij willen meebetalen en het is volgens hem mogelijk om een beroep te doen op de miljoenen uit het Nationaal Groenfonds van het ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit. Dat meldt Arend Clahsen in Het Financieel Dagblad van 13 december 2021.
Het Nationaal Groenfonds financiert projecten die de kwaliteit van de groene leefomgeving verbeteren. Denk daarbij aan natuur en landschap, maar ook aan lucht en water, biodiversiteit en beleving. Voor de goede orde hieronder even het fonds in vogelvlucht:
Met het initiatief speelt Land van Ons direct in op een arrest van de Hoge Raad van 26 november. De hoogste rechter bepaalde dat overheden bij de verkoop van schaars onroerend goed (dus ook grond) geen een-op-eentransacties met marktpartijen mogen aangaan. Het voornemen van Zeewolde was om via een zogenoemde ABC-transactie de grond van het Rijksvastgoedbedrijf (RVB) te kopen en direct een-op-een aan Meta door te verkopen. Daar kan nu volgens Clahsen een streep door worden gezet. Met Land van Ons meldt zich in Zeewolde een eerste partij die actief inspeelt op het zogeheten ‘Didam-arrest‘ van de Hoge Raad.
Gedeputeerde over datacenter Zeewolde: ‘Meta kreeg geen voorrang’
Facebook-moederbedrijf Meta kreeg geen voorrang bij aansluiting op het elektriciteitsnet. Dat stelt gedeputeerde Jop Fackeldey van Flevoland in een reactie op de storm aan negatieve publiciteit rond de voorgenomen bouw van een hyperscale datacenter van Meta in Zeewolde. Andere kritiekpunten, dat het datacenter buitenproportioneel veel ruimte, stroom en water gebruikt, kunnen volgens hem met feiten worden weersproken, meldt Jan Jager in Stadszaken op 13 december 2021.
Ook spreekt Fackeldey tegen dat de netcapaciteit die het datacenter vraagt ten koste gaat van andere gebruikers die lang moeten wachten op een aansluiting, omdat Flevoland is aangemerkt als congestiegebied. Meta tapt volgens de gedeputeerde direct af van het hoogspanningsnet van TenneT. De congestie zit op het net van de regionale netbeheerder, aldus de gedeputeerde. ‘Meta heeft zich in eerste instantie gewoon gemeld bij TenneT en kon aangesloten worden. Anders dan bij terugleveren was er bij levering van stroom geen sprake van congestie.’
Gedeputeerde over datacenter Zeewolde: ‘Meta kreeg geen voorrang’
Jan Jager, Stadszaken, 13 december 2021
De Stentor legt voor- en nadelen hyperscale datacenter met hulp van experts langs de meetlat
Tot voor kort lobbyde de Nederlandse overheid voor de komst van datacenters. Ons land zou de perfecte vestigingsplaats voor de datahallen zijn: een goede infrastructuur, één van de belangrijkste internetknooppunten (bij Amsterdam) in de buurt, zelden natuurrampen en een – voor computers – fijn klimaat, zo constateren De Stentor-journalisten Arjen ten Cate en Teake Dijkstra. Hoewel de journalisten, jij en ik dat laatste inmiddels ernstig in twijfel kunnen trekken, ons klimaat verandert immers rigoureus als we niet oppassen – niet in de laatste plaats door zeespiegelstijging (en bodemdaling) – is de basis van hun vraagstelling mijns inziens een terechte.
Wat hebben we in Nederland eigenlijk aan zo’n mega-datacenter? En wat levert het Zeewolde zelf op? Ze leggen de voor- en nadelen met hulp van experts langs de meetlat en komen tot drie conclusies:
Alle ballen op Zeewolde, ‘maar als niemand een datacenter wil, dan hebben we wel een groot probleem’
Arjen ten Cate en Teake Dijkstra, De Stentor, 13 december 2021
Natuur en milieu: Hoe duurzaam is een datacenter?
Facebook, de partij was bij het indienen van de meeste zienswijzen nog onbekend, heeft in den beginne aangegeven het ‘duurzaamste datacenter ter wereld’ te willen bouwen. Daar kan de Natuur- en Milieufederatie Flevoland (NMF) natuurlijk alleen maar voor zijn, maar ze blijven wel kritisch: zoals de plannen er nu liggen is dit volgens de organisatie niet ‘het duurzaamste datacenter te wereld’. Ze hebben nog veel vragen en pleiten voor landelijke regie en uitstel van de bouwplannen.
In de Zienswijze Datacenter Zeewolde van 20 juli 2020 wees de NMF al op de ecologische effecten van het voorgestelde (open) koelwatersysteem, dat gebruik maakt van oppervlaktewater uit de Hoge Vaart. NMF pleit nadrukkelijk voor een gesloten koelwatersysteem waarbij het koelwater gebruikt wordt voor een warmtenet. Ook wat betreft locatiekeuze, effecten op de energievoorziening van Flevoland en duurzaamheid van het te bouwen datacenter zet het grote vraagtekens. Omroep Flevoland spreekt op 14 december 2021 met Vera Dam, directeur van Natuur- en Milieufederatie Flevoland.
‘Komt er een energieslurpend XXL-datacenter in Zeewolde?’
Op 14 december hebben zo’n drieduizend bewoners van Zeewolde de petitie ondertekent tegen de komst van het datacenter. Zij begrijpen niet waarom hun gemeente dit datacenter zo graag wil. Volgens hen levert het het tulpendorp helemaal niets op: geen geld, geen werkgelegenheid en geen restwarmte. Binnen de lokale gemeenteraad is mede door de enorme media-aandacht grote verdeeldheid ontstaan.
Het datacenter zal minstens zoveel energie gaan gebruiken als de hele stad Amsterdam, zegt journalist Rutger Castricum voor Omroep PowNed in het televisieprogramma ‘De Hofbar‘. Ook hij vraagt zich af of de beslissing wel gemaakt zou moeten worden door een gemeente en niet door de regio of het Rijk, bezien vanuit de grote gevolgen die het zal hebben.
Hiervoor pleit ook energieprofessor David Smeulders van Eindhoven University of Technology. Indien de overheid niet ingrijpt, komen volgens hem onze klimaatdoelen met de komst van dit XXL-datacenter in gevaar. En moet mede daardoor demissionair minister van Economische Zaken en Klimaat Stef Blok de regie niet naar zich toe trekken, vraagt Castricum zich opnieuw af?
Na eerdere mislukte pogingen om Egge Jan de Jong aan de tand te kunnen voelen (de link verwijst naar de uitzending ‘Windmolens enkel gebruikt voor Datacenter Zeewolde‘ van De Hofbar van 8 september 2020), lukt het hem dit keer wel. Hij bezoekt de wethouder op het gemeentehuis een paar dagen voor het grote moment: ‘decision day’ 16 december 2021, de dag waarop de gemeenteraad van Zeewolde beslist over de komst van het hyperscale datacenter. Kijk hier naar de PowNed-uitzending van De Hofbar van dinsdag 14 december (22:10 uur, 22 minuten). Aanrader!
Vervolg datacenterspecial Kunst en Landschap
